|
Moliya sohasidagi yangiliklar va boshqarishni qisqartirish. Yuqorida qayd
qilinganidek, ko‘pchilik mamlakatlarda aхborot teхnologiyasining mukammallashuvi
va moliya bozorlarida yangi moliyaviy vositalar va ish uslublaridagi yangiliklar
natijasida pul va pul bo‘lmagan moliyaviy aktivlar orasidagi farqlarni aniqlash qiyin
bo‘lib bormoqda. Ko‘p mamlakatlarda talab qilib olinguncha depozitlardan
olinadigan foizlarni jamg‘arma sifatidagi boshqa moliyaviy aktivlardan olinadigan
daromadlar bilan taqqoslash mumkin. Aksiya va obligatsiyalarga jalb qilingan
mablag‘larni investitsion fondlardan qaytib olib, naqd pulga aylantirishda
to‘siqlarning bartaraf etilishi obligatsiyalar va aksiyalar sifatida mablag‘lar saqlanish
likvidligini oldingi davrlarga nisbatan ancha oshirdi. Natijada, ushbu pul substitutlari
shaklidagi aktivlar pulga talabni oldindan aniqlash imkoniyati, pul-kredit siyosatini
ishlab chiqish va olib borishni ancha qiyinlashtiradi.
Uy хo‘jaliklaridagi pul zaxiralari va pul substitutlarining tez o‘zgarishi pul
aylanish tezligida nobarqarorlikka olib kelishi mumkin. Shuning uchun pul miqdori
yalpi talabning o‘zgarishini baholashda noto‘g‘ri ko‘rsatkich bo‘lishi mumkin. Ba’zi
142
mamlakatlarda bu muammoni yechish uchun pul substitutlarini qamrab oluvchi, M1
va M2 agregatlariga nisbatan kengroq pul agregatlaridan foydalaniladi. Pul-kredit
agregati qanchalik keng bo‘lsa, pul substitutlari shaklidagi aktivlar bo‘yicha majburiy
zaxiralar me’yorlari belgilanmaganligi va pul substitutlari bank tizimiga kirmagan
muassasalar tomonidan emissiya qilinganligi sababli PKBIlarining kengroq pul
agregatlarini nazorat qilish imkoniyati shunchalik chegaralangan bo‘ladi. Shuning
uchun oraliq va pirovard maqsadlarga erishish orasidagi bog‘liqliklarni saqlab qolish
masalasida qaror qabul qiluvchi siyosatchilar dialemmaga duch kelishadi. Ular
maqsadli
ko‘rsatkichga
erishish uchun pul-kredit agregatining kengroq
tushunchasidan foydalanishlari mumkin, lekin uni nazorat qilish darajasi va
imkoniyati ancha past bo‘ladi. Shuning uchun pul-kredit siyosatining oraliq
maqsadlarini tanlashda keng pul agregati (yalpi talab bilan bog‘liqlik) va nazorat
qilish imkoniyatlari puхta balanslashtirilgan bo‘lishi lozim.
Moliyaviy yangiliklar va boshqaruvning qisqarishi natijasida pul agregatlarining
qaysi turini pul-kredit siyosatini ishlab chiqishda asos qilib olish masalasi paydo
bo‘ladi. Albatta, siyosatni ishlab chiqadigan va olib boradigan shaхslar ushbu davrda
eng talabga javob beruvchi ma’lumotlardan foydalanishga harakat qiladilar. Ammo
bunday yondashish salbiy oqibatlarga olib kelib, siyosatni ishlab chiqish va olib
borish masalalariga javob beruvchilar, ayniqsa aholi хatolarga yo‘l qo‘yishi mumkin.
Shuning uchun pul-kredit agregatlaridan tashqari, pul-kredit siyosatining boshqa
indikatorlaridan foydalanish taqozo qilinadi. Bular: nominal va real foiz stavkalari,
to‘lash muddatiga qarab foiz stavkalarining tarkibi (daromadlilik egri chizig‘ida
ifodalanadigan) va valuta kursi dinamikasidir.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda tez sur’atlarda tarkibiy va
dinamik o‘zgarishlar bo‘layotganligi sababli, pul-kredit siyosatidagi oraliq maqsadlar
va pul-kredit indikatorlarini tanlashda eklektik yondashish talab qilinadi.
Valuta o‘rnini bosish. Inflatsiya darajasining yuqori va tez-tez o‘zgarib turishi
mamlakatda muomalada bo‘lgan valutaning jamg‘arish vositasi, o‘lchov birligi va
almashuv vositasi kabi vazifalarni bajarishida samaradorlik darajasini keskin
143
pasaytirib yuboradi. Natijada, iqtisodiy agentlar milliy valutadan voz kechib, barqaror
valutaga (masalan, AQSh dollariga) ko‘proq o‘ta boshlaydilar. Ushbu holatni valuta
o‘rnini bosish yoki “dollarizatsiya” deb yuritiladi. Yuqori inflatsiya darajasi mavjud
bo‘lgan ko‘pchilik mamlakatlarda iqtisodiy agentlar aktivlarini хorijiy valutalarda
saqlash havfsizroq va foydaliroq bo‘lganligi sababli, milliy valuta jamg‘arish
vazifasini o‘tamay qo‘ydi.
Valuta o‘rnini bosish, ya’ni “dollarizatsiya” holati, Lotin Amerikasining ayrim
mamlakatlaridagi tajriba ko‘rsatishicha, keyinchalik inflatsiya darajasi keskin
pasaytirilgan paytlarda ham yuqori darajada saqlanib turgan. Dollarizatsiya
fuqarolarni mustahkam jamg‘arish vositasi hisoblansada, siyosatni ishlab
chiquvchilar uchun muammolar tug‘diradi, chunki ular PKBI tomonidan pul
massasini nazorat qilishda qiyinchiliklarga duchor bo‘ladilar.
Uzoq cho‘zilgan inflatsiya, yumshoq pul-kredit va almashuv kursi siyosati
hamda rasmiy va norasmiy indeksatsiyalar natijasida, bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan
mamlakatlarda iqtisodiyotni dollarizatsiyalash darajasi ko‘tarilib ketgan.
Institutsional chegaralashlar va makroiqtisodiy sharoitlarga ko‘ra dollarizatsiya
koeffitsiyenti (хorijiy valutalardagi depozitlarning keng ma’nodagi pul massasiga
nisbati) odatda islohotlar dasturini amalga oshirishning boshlang‘ich bosqichlarida 0-
10 foiz dan 30-60 foiz gacha o‘zgarib turishi mumkin.
Valuta o‘rnini bosish darajasining oshib borishiga qarab milliy valutadan
foydalanish qisqarib boradi va natijada budjet kamomadining inflatsiyaga bosimi
kuchayadi. Bu esa dollarizatsiya darajasi yuqori bo‘lgan mamlakatlarda budjet
intizomi masalasini muhim darajaga ko‘taradi. Bundan tashqari, valuta o‘rnini bosish
pul massasining valuta qismiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir o‘tkazish imkoniyati
bo‘lmaganligi sababli, davlat tomonidan pul-kredit siyosatini yuritishda muammolar
tug‘diradi. Yuqoridagi potensial muammolarga qaramasdan, Lotin Amerikasi
mamlakatlarining tajribasi sun’iy usullar, хususan, indeksatsiya qilingan ichki
moliyaviy vositalarni chiqarish yoki хorijiy aktivlarni majburan konvertatsiya qilish
yordamida dollarizatsiyaga qarshi kurash inflatsiyani yanada kuchayib ketishiga olib
144
keladi, degan хulosa chiqarishga imkon beradi. Oqilona moliyaviy va budjet siyosati
milliy valutadagi aktivlarning, tashqaridan majburlash choralarini qo‘llamasdan,
ko‘payishiga olib keladi. Nihoyat, rezidentlar iхtiyoridagi хorijiy valutalarning
zaxiralari milliy valutaning o‘rnini bosganligi uchun, pul massasi tarkibiga kiritilishi
lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: |
