Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

Pulga  talab.  Eng  avvalo  real  va  nominal  pul  qoldiqlarini  bir-biridan  ajratish 
zarur.  Pulga  nominal  talab  –  muayyan  pul  belgilarining,  masalan  so‘m  yoki 
dollarning,  ma’lum  belgilangan  miqdoriga  talabdir.  Pulga  real  talab  yoki  real  pul 
qoldiqlariga talab – ushbu pullarga sotib olinishi mumkin bo‘lgan tovarlar miqdorida 
ifodalangan  talabdir.  Shuning  uchun  real  pul  qoldiqlariga  talab  (M/R)  umumiy  narх 
indekslari bilan deflatsiya qilingan real ko‘rinishdagi pul miqdorini ifodalaydi. Pulga 
talab  real  pul  qoldiqlariga  talabni  ifodalaydi,  chunki  kishilar  pulni  unga  nima  sotib 
olish mumkinligiga qarab saqlaydilar.
 
Iqtisodiy  adabiyotlarda  har  qanday  aktivlarga  talab  funksiyasi  singari,  real  pul 
qoldiqlari  ham  uning  narхi  funksiyasidir  degan  qarashlar  quvvatlanadi.  Narхlar 
aktivlar,  daromadlar,  farovonlik  va  nimalar  kutilayotganligiga  bog‘liqdir.  Soddaroq 
ko‘rinishda real pul qoldiqlariga talab daromadlar bilan ijobiy va pullarni saqlashning 
muqobil xarajatlari bilan salbiy bog‘liqlikdadir.
 
Real daromadlar oshib borishi bilan real pul qoldiqlariga talab ham oshib boradi 
va bu holat operatsiyalar hajmining oshishida o‘z ifodasini topadi. 
Pul  qoldiqlarining  saqlash  xarajatlarini  boshqa  mulk  shakllari  bilan  taqqoslash 
mulkni  muqobil  saqlash  shakllariga  bog‘liq  bo‘ladi.  Shuning  uchun  moliya  sohasi 
rivojlangan  mamlakatlar  iqtisodchilari  boshqa  aktivlarga  nisbatan  pulni  muqobil 
saqlash xarajatlari sifatida nominal foiz stavkasi ko‘rsatkichidan foydalanadilar. Real 
pul  qoldiqlarini  muqobil  saqlash  xarajatlarining  taхminiy  miqdori  sifatida 
kutilayotgan inflatsiya darajasini ham qo‘llash mumkin. Giperinflatsiya sharoitlarida 
pulni saqlashning muqobil xarajatlari juda yuqori bo‘lib, pulga talab keskin kamayib 
ketadi.
 

---

 
139 
Pul  multiplikatori  konsepsiyasi.  PKBI  balansida  ko‘rilganidek,  zaxira 
pullarining  dastlabki  o‘sishi  kelgusi  davrda  bank  tizimi  tomonidan  olib  boriladigan 
pul-kredit  ekspansiyasiga  asos  hisoblanadi.  PKBI  tomonidan  zaxira  pullarining 
ko‘paytirilishi,  keyinchalik  PDB  tomonidan  ulardagi  deponirlashgan  resurslarning 
ko‘payishi  hisobiga  yana  zaxira  pullari  miqdorini  oshiradi.  Buning  sababi  –  har  bir 
so‘m deponirlashgan summadan ma’lum qismi (belgilangan zaxira me’yoriga ko‘ra) 
PDB  tomonidan  zaxira  shaklida  saqlanishi  lozimligidir.  Qolgan  mablag‘lar,  odatda 
kredit sifatida mijozlarga beriladi va natijada depozitlar hosil bo‘ladi. Depozitlar esa 
o‘z  navbatida  yangi  ssudalar  berilishi  uchun  asos  bo‘ladi.  Bu  jarayonning  oхirgi 
bosqichida  yaratilgan  depozitlarning  summasi  dastlabki  zaxira  pullar  o‘sishi 
summasining “ko‘p martalab” summasi hisoblanadi.
 
Zaxiralarni  qisman  qoplash  tizimida  banklar  ssudalarni  berish  uchun  zaxira 
sifatida  o‘z  depozitlarining  bir  qismini  saqlagan  holda  aholining  depozitlaridan 
foydalanadilar. 
Pul  muomalasi  jarayoni  uchun  oddiy  model  PKBI  jamg‘aradigan  zaxira 
pullariga  (RM)  asoslangan  bo‘ladi.  Zaxira  pullariga  talab  naqd  pullar  (CY)  sifatida 
foydalanish  uchun  aholi  tomonidan  va  zaxira  sifatida  foydalanish  uchun  tijorat 
banklari tomonidan bo‘ladi.
 
Demak, 
RM = CY + R   va    M = CY + DD,
 
bu yerda, R – PDB larining PKBI laridagi depozitlari; DD – depozitlar; M – pul 
massasi.
 
Natijada,  pul  massasini  pul  bazasiga  (zaxira  pullariga)  nisbati  sifatida  pul 
multiplikatorini aniqlash mumkin: 
 
. 
 
(9.13)
 
 
Pul  multiplikatori  –  bir  birlik  zaxira  puli  hisobiga  qancha  pul  yaratilishini 
ko‘rsatadi. Shunday qilib, pul massasining funksiyasini quyidagicha yozish mumkin: