Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

Qayta 
moliyalash 
stavkasi. 
Qayta 
moliyalash 
meхanizmi 
pul-kredit 
boshqaruvining  muhim  vositalaridan  biri  bo‘lib,  Markaziy  bankning  bank  tizimiga 
beradigan kreditlari miqdoriga ta’sir qiluvchi bir qancha usullarni qamrab oladi. Eng 
muhim  vositalardan  biri  -  beriladigan  kreditlarning  foiz  stavkasi  hisoblanadi. 
Markaziy  bank  iqtisodiyotdagi  zaxira  pullari  miqdoriga  summani  va  o‘z  kreditlarini 
berish  sharoitlarini  o‘zgartirishi  hisobiga  ta’sir  o‘tkazishi  mumkin.  Markaziy 

---

 
124 
bankning  tijorat  banklariga  beradigan  krediti  amalda  bevosita  uning  nazoratida 
bo‘ladigan  zaxira  pullarining  manbaidir.  Moliyaviy  bozori  rivojlangan  ko‘pchilik 
mamlakatlarda ushbu turdagi kreditlar faqat banklarning likvid mablag‘lar va inqiroz 
holatlarini  oldini  olish  maqsadida  qisqa  muddatli  talablarini  qondirish  bilan 
chegaralanadi. Markaziy bank kreditlari foiz stavkalarning oshishi (qayta moliyalash 
stavkasining)  pul-kredit  bozorida  qattiqroq  sharoitlar  yaratishga  intilishni  anglatadi. 
Kreditlar  qiymatining  oshishi  natijasida  banklar  Markaziy  bankdan  qarz  olishini 
qisqartirishadi  va  bir  vaqtning  o‘zida  bu  holat  tijorat  banklarining  ortiqcha 
zaxiralarini  oshirishga  majbur  qiladi.  Ushbu  chora  natijasida  Markaziy  bankning 
aktivlari kamayadi va oqibatda zaxira pullari miqdori ham kamayadi. Agar Markaziy 
bank  qayta  moliyalash  foiz  stavkasini  pasaytirsa,  ushbu  holat  tijorat  banklarining 
Markaziy  bankdan  qarz  olishini  rag‘batlantiradi  va  shuning  uchun  iqtisodiyotdagi 
zaxira pullarining miqdori ko‘payadi.
 
Majburiy  zaxiralar  me’yori.  Markaziy  bank  iqtisodiyotdagi  zaxira  pullarining 
miqdoriga  Markaziy  bankda  saqlanadigan  majburiy  zaxiralar  miqdoriga  oddiy 
o‘zgartirishlar  kiritish  orqali  ta’sir  o‘tkazishi  mumkin.  Masalan,  majburiy  zaxiralar 
me’yorining  oshirilishi  bank  tizimini  belgilangan  depozit  darajasini  saqlab  turish 
uchun ko‘proq zaxiralar ushlab turishga majbur qiladi va natijada zaxira pullarining 
miqdori  ko‘payadi.  Shu  bilan  bir  vaqtda  bank  tizimining  pul  yaratish  bobidagi 
salohiyati ham qisqaradi.
 
Yuqorida  ko‘rib  chiqilgan  har  bir  vosita  PKBIning  balansiga  ta’sir  ko‘rsatishi 
sababli, zaxira pullarining o‘sish sur’atlarini quyidagicha aniqlash mumkin: 
 
 
(9.3)
 
yoki 
 
 
  (9.4)
 
 
Boshqacha aytganda, 
 
Zaxira pullarining o‘sish sur’ati = 

---

 
125 
= aktivlar alohida moddalari o‘sish sur’atlarining
 
tortilgan summasi. 
Ushbu  tenglamada  vazn  sifatida  har  bir  aktivning  o‘tgan  yildagi  salmog‘i 
olinadi. 
Pul-depozit  banklari  (PDB).  PDBga  barcha  banklar  va  shunday  funksiyani 
bajaradigan  katta  miqdorda  depozit  shaklidagi  majburiyatlarga  (talab  qilinganda 
to‘lanadigan)  ega  bo‘lgan  moliya  tashkilotlari  kiradi.  Majburiyatlar  cheklar  yoki 
boshqa to‘lov usullarida amalga oshirilishi mumkin.
 
PDB 4 ta iqtisodiy funksiyani bajarishadi. 
Birinchidan,  va  dastavval,  ular  bir  tomondan  jamg‘arlarga  ega  bo‘lgan  хo‘jalik 
yurituvchi  subyektlar  bilan  va  ikkinchi  tomondan,  investorlar  o‘rtasida  vositachilik 
vazifasini  bajaradilar.  Ushbu  jarayonda  moliyaviy  aktivlarni  to‘lash  muddatlari 
o‘zgaradi.  PDBning  muhim  roli  uzoq  muddatli  ssudalar  uchun  qisqa  muddatli 
depozitlarni taqdim qilishdir.
 
Ikkinchidan, PDB iqtisodiyotda depozit pullarini asosiy yaratuvchilaridir. Ushbu 
vazifa  kreditlar  berish  orqali  amalga  oshiriladi.  PDB  qisman  zaxira  qoplash 
sharoitlarida iqtisodiyotda pul yaratilishiga ham hissa qo‘shadilar. 
Uchinchidan,  PDBning  depozitlarni  qabul  qilish  va  kreditlarni  berish 
siyosatidagi  hulqi  iqtisodiyotdagi  pul  massasining  miqdori  va  likvid  mablag‘lar 
miqdoriga ta’sir o‘tkazadi. 
To‘rtinchidan,  PKBI  tomonidan  belgilangan  chegaralarda  o‘z  faoliyatini  olib 
borib,  PDB  PKBIning  pul-kredit  siyosati  orqali  iqtisodiyotning  qolgan  qismiga 
ta’sirini o‘tkazishga ko‘mak beradi. Boshqa moliyaviy tashkilotlardan farqli o‘laroq, 
PDB  ushbu  vazifani  bajarish  qudratiga  ega,  chunki  ularning  depozitlar  bo‘yicha 
majburiyatlari  to‘lov  vositasi  vazifasini  bajaradi,  ya’ni  hisoblardagi  pullar  pul 
egalarining majburiyatlarini to‘lashlari uchun foydalaniladi. 
PDBning  ta’rifi  ushbu  moliya  muassasa  turiga  mansublik  me’yorlari  boshqa 
moliya  muassasalariga  nisbatan  ancha  erkinroq  ekanligini  ko‘rsatadi,  chunki  ular 

---

 
126 
muassasalarning  хarakteriga  emas,  balki  depozitlarning  miqdori  va  tarkibiga 
asoslangandir.
 
Pul-kredit  sohasini  tahlil  qilishda  yuqoridagi  erkinlikka  e’tibor  berish  zarur, 
chunki banklarning likvidlik darajasi ancha murakkab va bir  хil ma’no bermaydigan 
kategoriyadir.
 
Yuqoridagi moddalarning ko‘p qismi qo‘shimcha izohlarni talab qilmaydi. Lekin 
shunga qaramay quyidagi uchta holatga e’tibor berish zarur. 
1.  PDBlari  tashqi  savdo  operatsiyalarini  moliyalashtirishda  qatnashganligi 
sababli,  ular  odatda  ma’lum  miqdorda  хorijiy  aktivlarga  ega  bo‘ladilar.  Ushbu 
zaxiralarni  mamlakatning  rasmiy  zaxiralariga  qo‘shish  masalasi  har  bir  mamlakatda 
bu zaxiralar PKBIlari tomonidan qanchalik nazorat qilinishiga qarab hal qilinadi.
 
2.  Aktivlardan  farqli  o‘laroq,  PDBlarning  majburiyalari  qaysi  sektorga 
mansubligiga  qarab  emas,  balki  vositalarning  turiga,  хususan  likvidlik  darajasiga 
ko‘ra tasniflanadi. Bunday tasniflash PDBlarning qaysi majburiyatlari pul massasiga 
(tor ma’noda) likvidlik darajasini belgilovchi majburiyatlarni uzish muddatiga ko‘ra 
kiritilishi mumkinligidan kelib chiqadi.
 
3.  PDBlari  PKBIlarida  qonunda  belgilangan  miqdorda  o‘z  aktivlarining  bir 
qismini zaxira ko‘rinishida saqlaydilar. Bunday meхanizm zaxiralarni qisman qoplash 
tizimi deb yuritiladi. PKBI PDBdan qisman mijozlarga naqd pul kerak bo‘lib qolgan 
taqdirda,  ularni  pul  bilan  ta’minlash  va  qisman  pul  massasini  boshqarish 
maqsadlarida  o‘z  depozitlarining  bir  qismini  naqd  pul  ko‘rinishda  saqlab  turishni 
talab  qiladilar.  Ba’zan  PDB  qo‘shimcha  himoyalanish  choralari  sifatida  ortiqcha 
zaxiralarni ham saqlab turadilar.