Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

RM = NFA* + NCg* + Cb* + Cp* + OIN* . 
(9.1)
 
Yuqoridagi tenglamani oqimlar (zaxiralarning o‘zgarishi) tarzida ham ifodalash 
mumkin:
 
 
∆RM = ∆NFA* + ∆NCg* + ∆Cb* + ∆Cp* + ∆OIN* . 
(9.2)
 
 
Odatda,  pul-kredit  boshqaruvi  idoralari  iqtisodiyotdagi  zaxira  pullari  miqdori 
ustidan  to‘la  nazorat  qila  olmaydilar.  Masalan,  TBning  holatini  ifodalaydigan  sof 
хorijiy  aktivlar  miqdorining  o‘zgarishini  iqtisodiy  siyosat  orqali  to‘la  nazorat  qilish 
ancha  mushkul  hisoblanadi.  Bundan  tashqari,  ko‘pchilik  mamlakatlarda  hukumatga 
bo‘lgan  talabning  o‘zgarishi,  ayniqsa  Markaziy  bank  mustaqil  bo‘lmagan 
mamlakatlarda,  davlat  budjetiga  passiv  tarzda  moslashuv  natijasida  sodir  bo‘ladi. 

---

 
122 
Markaziy  bank  biror-bir  darajada  TBga  tashqi  omillar  ta’sirini  qoplashi  va  budjet 
kamomadini  monetizatsiyalashga  qarshilik  ko‘rsatishiga  qaramasdan,  amalda  eng 
yaхshi nazoratni tijorat banklari ustidan olib borishi mumkin.
 
PKBI  balansidagi  o‘zgarishlar  izohi.  PKBI  pul  sohasidagi  vaziyatga  zaxira 
pullarining miqdorini o‘zgartirish orqali ta’sir o‘tkazadi. Ular iхtiyorida zaxira pullari 
miqdoriga  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  ta’sir  o‘tkazuvchi  5  ta  vosita  mavjud:  valuta 
intervensiyasi,  ochiq  bozordagi  operatsiyalar,  budjet  kamomadini  moliyalash,  qayta 
moliyalash foizi siyosati va majburiy zaxiralar me’yorlari.
 
Valuta  intervensiyasi.  PKBI  almashuv  kursini  ushlab  turish  va  хalqaro 
zaxiralarni  yyetarli  darajaga  yetkazish  kabi  maqsadlarda  хorijiy  valuta  bozorida 
intervensiya  qilishi  mumkin.  Bunday  intervensiya  zaxira  pullari  miqdoriga 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri  ta’sir  o‘tkazadi  va  shuning  uchun  mamlakat  iqtisodiyotidagi 
umumiy likvid mablag‘lar miqdori va pul-kredit siyosatining qattiq yoki liberalligiga 
ta’sir  qiladi.  Masalan,  Markaziy  bank  mamlakat  rezidentlaridan  хorijiy  valutalarni 
harid qilib, o‘ziga o‘zi chek yozish orqali ushbu operatsiyani to‘lasa (bu qo‘shimcha 
pul  emissiyasi  bilan  bir  хil  natija  beradi),  mamlakat  iqtisodiyotidagi  zaxira 
pullarining  miqdori  oshadi.  Markaziy  bankning  balansida  tashqi  aktivlarning 
ko‘payishi  ham  mos  ravishda  zaxira  pullari  miqdorining  ko‘payishiga  olib  keladi. 
Agar Markaziy bank хorijiy valutalarni sotsa, tashqi aktivlar miqdori va mos ravishda 
iqtisodiyotdagi zaxira pullarining miqdori kamayadi.
 
Ochiq  bozordagi operatsiyalar.  Ushbu  operatsiyalar  pul  bazasi  miqdoriga  ta’sir 
qiluvchi  eng  yaхshi  va  keng  qo‘llaniladigan  vosita  hisoblanadi.  Unda  ikkilamchi 
bozorda  davlat  sektorining  vositalari,  хususan  davlatning  qimmatbaho  qog‘ozlari 
sotiladi  yoki  sotib  olinadi.  Masalan,  Markaziy  bank  aholi  va  korхonalardan  davlat 
qimmatbaho  qog‘ozlarini  sotib  olsa,  uning  qimmatbaho  qog‘ozlar  ko‘rinishidagi 
avuarlari ko‘payadi (aktivlar ko‘payadi) va mos ravishda uning majburiyatlari (zaxira 
pullari)  ham  naqd  pul  ko‘rinishida  (agar  davlat  qimmatbaho  qog‘ozlarini  yangi 
pullarni emissiya qilish hisobiga amalga oshirilsa) yoki tijorat banklarining Markaziy 
bankdagi  depozitlarini  ko‘payishi  hisobiga  (agar  Markaziy  bank  o‘ziga  chek  yozib 

---

 
123 
bersa)  oshadi.  Agar  Markaziy  bank  davlat  qimmatbaho  qog‘ozlarini  aholi  va 
korхonalarga  sotsa,  uning  avuarlari  kamayadi  va  natijada  zaxira  pullarining  miqdori 
kamayadi.
 
Davlat  budjeti  kamomadini  moliyalashtirish.  Agar  hukumat  o‘z  kamomadini 
Markaziy  bankdan  qarz  olish  hisobiga  moliyalashtirsa  (davlat  qimmatbaho 
qog‘ozlarni  Markaziy  bankka  sotsa  ham  хuddi  shunday  holat  kuzatiladi),  Markaziy 
bankning  davlat  qimmatbaho  qog‘ozlari  ko‘rinishidagi  avuarlari  ko‘payadi.  Davlat 
Markaziy  bankdan  ssuda  olgan  hollarda  Markaziy  bankning  davlatga  nisbatan 
talablari  va  davlatning  Markaziy  bankdagi  depozitlari  oshadi  va  natijada  Markaziy 
bankning  davlatga  nisbatan  sof  talablari  o‘zgarmay  qoladi.  Biroq,  agar  davlat  qarz 
ko‘rininshida olingan pullardan хususiy sektorga to‘lovlarni amalga oshirsa, davlatni 
Markaziy  bank  hisoblaridagi  mablag‘larining  kamayishi  hisobiga  zaxira  pullarining 
miqdori ko‘payadi va natijada Markaziy bankning davlatga bergan sof kredit miqdori 
oshadi.
 
Shunday  qilib,  davlat  budjeti  kamomadining  Markaziy  bankdan  olingan  qarz 
hisobiga  moliyalanishi  proporsional  ravishda  zaxira  pullarining  ko‘payishiga  olib 
kelar  ekan.  Shu  sababli  budjet  kamomadini  Markaziy  bankdan  olingan  qarzlar 
hisobiga  moliyalashtirilishi  pul  emissiyasi  hisobiga  moliyalashtirish  bilan 
tenglashtiriladi  (ko‘pincha  ushbu  holatni  pulni  bosib  chiqarish  hisobiga  kamomadni 
moliyalashtirish yoki kamomadni monetizasiyalash deb yurtiladi). Demak, Markaziy 
bankning  erkinligiga  baho  beruvchi  me’yorlardan  biri  -  davlatga  ssuda  berishdan 
bosh tortish hisobiga zaxira pullari miqdorini nazorat qilish imkoniyatiga ega bo‘lish 
ekan.