Ызбекистон Республикаси Давлат соли= =ымитаси



Download 4,95 Mb.
Pdf ko'rish
bet129/166
Sana15.01.2022
Hajmi4,95 Mb.
#366762
1   ...   125   126   127   128   129   130   131   132   ...   166
Bog'liq
Давронов-Фалсафа 2020

Fojeaviylik kategoriyasi 

 

Fojeaviylik muammosi har doim falsafiy va estetik tafakkurning 

muhim  tadqiqot  obyekti  bo‘lib  kelgan.  Har  qanday  fojea  zamirida 

alohida fojiali to‘qnashuv yotadi, uning eng muhim jihati ko‘lamlilik 

va ijtimoiy ahamiyatga tegishligidadir.  

Fojeaviylik  real  hayot  va  inson  kamolidagi  kuchlar 

to‘qnashuvining natijasi bo‘lib, bu to‘qnashuvlar kurashining qanday 

tugallanishi  pirovardida  insoniyat  istiqboli,  taqdiri  bilan  bog‘lanib 

ketadi.  Bu  hol  fojeaviylikning  falsafiy  jihatdan  murakkab  estetik 

kategoriya ekanligini ko‘rsatadi. Odatda, fojeiy qahramoni ko‘pincha 

ijobiy tusda tasvirlanadi: u o‘z davrining ijobiy orzu-umidlari, u yoki 

bu  qirralarini  o‘zida  mujassamlashtirgan  kuchli,  yorqin,  ulug‘vor 

shaxsni  namoyon  etadi.  Lekin  fojea  to‘qimasida  boshqa  turdagi 



567 

qahramonlar  kam  aks  ettirilgan  bo‘lib,  o‘z  taqdirlari  bilan 

tomoshabinda o‘ta kuchli his-tuyg‘ularni qo‘zg‘aydi.  

Ma’lumki, ilg‘or madaniy tafakkur doim hayotni o‘zlashtirish, 

o‘lim  xavfini  qisqartirish  haqida  o‘ylab  kelgan.  O‘lim  qayg‘usidan 

farqli  o‘laroq  fojeaviylik  qayg‘u  va  iztirobdan  iborat  bo‘lib, 

ulug‘vorlikning vayron bo‘lishi bilan bog‘liq: u - hayotning tugashi 

yoki  ijtimoiy  ahamiyatga  ega  bo‘lgan  tarixiy  voqelikning  barbod 

bo‘lishidir.  

Fojiaviylik estetika kategoriyalari orasida ulug‘vorlik bilan ko‘p 

jihatdan yaqin bo‘lib, haqiqiy ulug‘vorlikni fojiaviylikning davomi, 

deyish mumkin. Shu bois estetika ilmida fojiaviylik ulug‘vorlik bilan 

uzviylikda o‘rganiladi. Chunki, ulug‘vorlikning barcha xususiyatlari 

fojiaviylikning  ham  u  yoki  bu  ko‘rinishi  orqali  namoyon  bo‘ladi. 

Fojiaviylik  mezoniy  tushunchasining  estetikasidagi  markaziy 

muammosi-insonning  imkoniyatlarini  har  tomonlama  kengaytirish 

(san’at, badiiy adabiyot, jamiyat va tabatga nisbatan munosabatda), 

qahramonlik,  buyuklik  tushunchalarining  qat’iy  va  o‘zgarmas 

chegaralarini  buzib,  uning  mohiyatini  yanada  yaqinlashish, 

tashabbuskor va bunyodkorlikni rag‘batlantirish, hayotda umidvorlik 

va  unga    muhabbat  tuyg‘ularini  rivojlantirishdan  iboratdir.  Fojeiy 

qahramon kelajakka yo‘l tashlaydi, u eskirgan chegaralarni daf etadi. 

U doimo insoniyat kurashining oldida boradi. 

Fojeaviylikning  yana  bir  xususiyati  shundaki,  u  insonga 

borliqning mazmunini ochib berishda yaqindan ko‘mak beradi. Shaxs 

rivoji  jamiyat  va  insoniyat  o‘rtasidagi  munosabatga  bog‘liq 

ekanligini,  jamiyat  taraqqiyoti  inson  hisobiga  emas,  balki  inson  va 

inson  orqali  rivojlanishi  zarurligi  bevosita  fojeaviylik  tushunchasi 

orqali  yanada  konkretlashtiriladi.  Bu  esa  pirovardida  inson  va 

insoniyat  muammolarini  insonparvarlik  yo‘li  bilan  hal  etishga  olib 

keladi.  Fojeaviylikda  jamiyat  va  insoniyatning  ezguligini  himoya 

qiluvchi xususiyat mujassam. Mahmud Torobiy qo‘zg‘aloni natijasiz 

tugashi, uning o‘zi esa fitna qurboni bo‘lishi ajdodlarimiz qismatidagi 

fojeadir.  Mahmud  Torobiy  g‘anim  qo‘lida  emas,  o‘z  qavmidan 

chiqqan-nurga  emas,  zulmatga  talpingan  kaltabin  johil  Olovxon 

Yusuf  qo‘lida  halok  bo‘ladi.  Biroq,  Torobiy  timsolidagi  fojea 

hiyonat,  sotqinlik,diyonatsizlik,  zulm  va  zo‘ravonlik  boshidan 

kechirgan va unga qarshi kurashgan millat, xalq va Vatan fojeasidir. 




568 

Yoki  istiqlol  muqaddas  tutgan,  o‘lkaning  milliy,  diniy  zaminidagi 

taraqqiyot uchun kurashgan va xalq orasidagi  g‘oyat katta mavqega 

ega  bo‘lgan  jadid  ma’rifatchilarining  fojeasi  ham  jamiyatni 

to‘qimtabiat  «muhabbat»dan  xalos  etishning  natijasi  edi.  Shu 

ma’noda fojeaviylikning estetik mazmuni: 

-

 

shaxs bunyodkorligining abadiyatga dahldorligini; 



-

 

ma’naviy jasorat xarakterini; 



-

 

inson va borliq hayotining uyg‘unligini; 



-

 

tarixiy ziddiyatlarni; 



-

 

yashash zavqi va hayotga muhabbat tuyg‘ularini; 



-

 

qalbni forig‘lash orqali ma’naviyatga yaqinlashish; 



-

 

yovuzlikdan begonalashishda o‘z ifodasini topadi.  



Ilmiy,  o‘quv  va  o‘quv  uslubiy  adabiyotlarda  fojiaviylik 

kulgulilikning  ziddi  sifatida  o‘rganiladi.  Shu  o‘rinda  biz  ham 

kulgulilikning estetik mazmuniga doir ayrim fikrlarni bayon etishni 

maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz. 

Kulgililik kategoriyasiga doir tadqiqotlar kulgining predmetini 

bir  tomondan,  obyektiv  xususiyat  sifatida,  ikkinchi  tomondan, 

shaxsning  subyektiv  imkoniyatlari  natijasi  sifatida,  uchinchi 

tomondan  -  subyekt  va  obyekt  o‘zaro  aloqadorligining  natijasi 

sifatida  o‘rganadi.  Bu  o‘z  navbatida,  kulgililik  kategoriyasini  turli 

rakursda o‘rganishga olib keldi.  

Estetik  tafakkur  tarixida  kulgililik  bir qadar  keng  o‘rganilgan. 

Jumladan, Aflotun ojiz va layoqatsizlarni kulgili odamlar, nodonlik - 

insonni  kulgili  qiladi,  deydi.  Arastu  fikriga  ko‘ra,  kulgi  ayrim 

xatoliklar  hamda  kishilarga  ozor  yetkazmaydigan  va  zarar  kel-

tirmaydigan  xunuklikni  keltirib  chiqaradi.  Insondagi  jahldorlik, 

suskashlik,  qizg‘onchiqlik,  subutsizlik,  izzattalablik,  shuhrat-

parrastlik kabi illatlar kulgililik obyektidir. Bundan tashqari, Arastu 

kulgi - axloq hududlarini bezarar buzishdir, degan fikrni bildiradi. 

Kulgilililk  boshqa  nafosatli  hodisalar  singari  faqat  obyektiv 

tomonga ega bo‘lmay, subyektiv tomonlarni ham o‘zida birlashtiradi. 

Kulgililikning  subyektiv  tomoni  –  keng  ma’nodagi  hazil(yumor) 

tuyg‘usidir.  (Mol’yer  hazil  tuyg‘usini  insonni  hayvondan  ajratib 

turadigan  xususiyati  deb  atagan  edi.)  Hazil  -    insonlararo  muno-

sabatlarni  tabiiy  va  erkin  idrok  etishi,  turli  beo‘xshov  ziddiyatlarni 

anglagan  holda  ularga  nisbatan  oqilona  kulgi  bilan  javob  berish 



569 

qobiliyatidir. Hazil tuyg‘usi juda murakkab aqliy tuyg‘u bo‘lib, unda 

shaxs o‘zining butun borlig‘i bilan namoyon bo‘ladi, uda insonning 

his-tuyg‘usi,  aqliy  madaniyati,  orzu-umidlari  va  tabiati  aks  etadi. 

Shuning uchun ham insonning nima uchun kulayotganligiga qarab, 

uning qanday illat va qanday fazilatga ega ekanligini bilish mumkin 

bo‘ladi.  

Insonning  turli  sabalarga  ko‘ra  kulgisi  qistaydi.  Masalan, 

to‘yimli va mazali ovqatlanishdan rohatlanib kuladigan odamlar ham 

uchraydi, chunki bunday odamlar uchun kulgi hayotni sof fiziologik-

jismoniy idrok etish ifodasi bo‘lib xizmat qiladi. Kulgililik bevosita 

biror bir hodisa - insonning tashqi ko‘rinishi bilan uning asl mohiyati 

o‘rtasidagi nomuvofiq ziddiyat natijasida yoki amaldagi voqelik bilan 

yuksak  estetik  orzularga  mos  kelishi  kerak  bo‘lgan  voqelik 

o‘rtasidagi  muhim  tafovutlar  hamda  kelishmovchiliklarni  tabiiy 

anglash natijasida vujudga keladi. Ba’zi odamlar o‘zining pastkash, 

johil,  loqayd,  xudbin  mohiyatini  tashqi  viqor,  oliftalik,  takabburlik 

bilan «bezab» ko‘rsatmoqchi bo‘ladi. Bu kabi odamlarni uchratganda 

ham insonda beihtiyor kulgi tuyg‘usi yuzaga keladi. Bunday kulgili 

holatga  o‘sha  odamning  ichki  olami  bilan  uning  tashqi  ko‘rinishi 

o‘rtasidagi beo‘xshovlik sabab bo‘ladi. Mazkur nisbatning yana bir 

o‘ziga xos jihati shundaki, kulgili holatdan olgan zavqimizga sog‘lom 

ma’nodagi  «xudbinlik»  hissi  ham  qo‘shilib  ketadi.  Chunki  biz 

bachkana, kalondimog‘, ovsarsifat odamning asl mohiyatini anglash 

qobiliyatimiz bilan ma’naviy-insoniy jihatdan u odamdan yuksakroq 

ekanligimiz  o‘zimiz  uchun  hamisha  yoqimlidir.  Shu  jihatiga  ko‘ra 

kulgi  insonni  ruhan  ko‘taradi,  unga  insoniy  g‘urur  tuyg‘usi 

bag‘ishlaydi.  

Kulgi  o‘z  mohiyatiga  ko‘ra  demokratik  xususiyatga  ega:  u 

barchani  teng  ko‘radi.  Kulgi  eskilik  bilan  kurashning  omilkor 

vositasigina bo‘lib qolmay, balki insonning kuch-qudrati va ozodligi 

timsoli hamdir. Kulgi beqiyos rango-ranglik, xilma-xil qirralarga ega 

bo‘lib, mayin, rag‘batlantiruvchi, hushfe’l hazil tuyg‘usidan tortib, to 

ayovsiz  achchiq  istehzogacha  bo‘lgan  keng  doirada  amal  qiladi. 

Umuman  olganda,  estetikaning  go‘zallik,  ulug‘vorlik,  fojeaviylik 

kategoriyalari  insonning  tabiat  va  jamiyatga  estetik  munosabati 

hamda  borliqni  estetik  jihatdan  o‘zlashtirishda  muhim  ahamiyatga 

ega.  Bu  jarayonda  go‘zallik  kategoriyasi  bog‘lovchi  vazifasini 




570 

bajaradi. Shu bois ulug‘vorlik va fojiaviylikda go‘zallik elementlari 

uchraydi va ko‘zga tashlanadi. 

Ma’lumki,  inson  ma’naviy  olamni  asosan  uch  soha  orqali 

o‘zlashtiradi:  aql-idrok,  iroda-ixtiyor  va  his-tuyg‘u.  Ular  o‘z 

navbatida, insonning falsafiy, mantiqiy, axloqiy, estetik tafakkurini 

shakllantirishga xizmat qiladi. Jumladan, iroda-ixtiyorni o‘rganish 

–  axloqshunoslik  (etika)ning,  aql-idrokni  o‘rganish  -  mantiq  ilmi 

(logika)ning, 

hissiyotni 

o‘rganish 

esa 


nafosatshunoslik 

(estetika)ning zimmasidadir. Mazkur sohalar azaldan falsafada o‘z 

o‘rinlariga  ega  bo‘lib  kelgan.  Inson  ma’naviyatining  yuksalishi 

uning  fazilati  bilan  bog‘liq  jarayon.  Bu  jarayon  estetik  tarbiyani 

ham taqazo etadi. Estetik tarbiya esa ma’naviy tarbiyaning ajralmas 

qismi sifatida inson ma’naviy va jismoniy olamining uyg‘un tarzda 

rivojlanishiga  hissa  qo‘shadi.  Chunonchi,  estetik  tarbiyada  did, 

axloqiy tarbiyada fazilat ma’lum darajada shaxsning madaniyatlilik 

darajasini belgilaydi.  

Xulosa  qilib  aytish  mumkinki,  jamiyat  ijtimoiy-ma’naviy 

taraqqiyotidagi har bir muammo u yoki bu fanning tadqiqot doirasiga 

tegishlidir. Shu ma’noda estetika ham fan sifatida maqsadi va vazifasi 

doirasida muayyan sohani o‘rganadi. Bu vazifalar umuman olganda, 

tabiat, jamiyat va tafakkur haqida yangi bilimlar hosil qilishga, qonun 

va  kategoriyalar  asosida  olamni  yangidan  idrok  etishga  qaratilgan 

bo‘ladi. 

 


Download 4,95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   125   126   127   128   129   130   131   132   ...   166




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish