Ызбекистон Республикаси Давлат соли= =ымитаси

Go‘zallik va uning muqobillari 

 

Go‘zallik estetikaning asosiy kategoriyasi sifatida barcha estetik 

tushunchalar  uchun  asos  vazifasini  bajaradi.  Shuning  uchun  ham 

odatda “Estetika fani nimani o‘rganadi?”, “Estetika fanining maqsadi 

nima?”,  “Estetika  qanday  fan?”  degan  qator  savollarga  “Estetika – 

go‘zallikni  o‘rganuvchi  fan!”,  “Estetikaning  maqsadi  –  go‘zallikni 

yaratish!”,  “Estetika  –  go‘zallik  haqidagi  fandir!”  –  degan  javob 

beriladi.  Ko‘rinib  turibdiki,  estetika  bilan  bog‘liq  har  qanday 

savolning javobi go‘zallik masalasiga borib taqaladi.  

Go‘zallik  o‘z-o‘zidan  vujudga  keladigan  hodisa  emas,  balki 

shakli,  mazmuni  va  xususiyatiga  ko‘ra  ikki  ko‘rinishda  namoyon 

bo‘ladi.  Birinchi  ko‘rinishi  go‘zallik  ontologiyasi  bilan  bog‘liq. 

Go‘zallik  tafakkur  va  tabiat  mahsuli.  Kulol  loydan,  naqqosh 

yog‘ochdan,  misgar  misdan,  zargar  tillodan  shunday  buyum 

yaratadiki,  uning  jozibasi  insonni  hayratga  soladi.  Yoki  tabiatdagi 

purviqor  tog‘lar,  yuksak  cho‘qqilar,  dengiz-u  ummonlarning 

go‘zaligini inson takrorlashga ojiz. 

Ikkinchi ko‘rinishi go‘zallik gnoseologiyasi bilan bog‘liq. Ya’ni 

go‘zallik  ayni  paytda  bilishning  mahsuli.  Voqelikdagi  har  qanday 

narsa-hodisaning 

go‘zalligi 

uning 

ishonchlilik, 

qiziqarlilik, 

haqqoniylik mezonlari bilan o‘lchanadi. Inson go‘zallikni chinakam 

xis etganda, uning mohiyatini bilgandagina zavqlanadi, huzur qiladi. 

Zero,  go‘zallikni  bilish,  idrok  etish  insonning  badiiy-estetik 

tafakkurini o‘stiradi. 

Go‘zallik  tushunchasining  mazmun-mohiyatiga  nazar  tashlay-

digan bo‘lsak, uning tarixiy taraqqiyot hamda ijtimoiy munosabatlar 

---

559 

jarayonida  moddiy  va  ma’naviy  zaruriyatga  aylangan  tushuncha 

ekanligini kuzatishimiz mumkin. Bular: 

Birinchidan  -  ijtimoiy  hayotning barcha sohalariga  go‘zallikni 

tatbiq  etish,  uning  qonuniyatlarini  ma’naviy  jarayonlarga  qo‘llash 

orqali  ilg‘or  qadriyatlar  tizimini  barpo  etish  mumkin.  Jamiyatning 

iqtisodiy sohalariga go‘zallikni tatbiq qilish orqali moddiy ehtiyojlar 

manbai yaratiladi.  

Ikkinchidan  –  globallashuv  jarayonlariga  nazar  tashlaydigan 

bo‘lsak,  go‘zallikni  amaliy-pragmatik  jihatdan  ahamiyati  katta 

ekanligi  yanada  oydinlashadi.  Chunki,  hozirgi  kunda  tinchlikni 

barqarorlashtirish,  ekologik  xavfning  oldini  olish,  davlatlararo  va 

etnik  nizolarga  chek  qo‘yish,  ommaviy  qirg‘in  qurollarini  ishlab 

chiqarishni  yo‘q  qilish,  terrorizm,  genotsid  va  giyohvandlikning 

tarqalishiga  yo‘l  qo‘ymaslik  kabi  umumbashariy  muammolarga 

aylanib bormoqda. Endilikda texnogen sivilizatsiyani ham go‘zallik 

qonunlari asosida tashkil etishga katta ehtiyoj sezilmoqda.  

Uchinchidan  -  go‘zallik  normativ-baholash  xususiyatiga  ega. 

Chunki,  go‘zallikni  his  etish,  uni  baholash  orqali  inson  o‘zida 

uyg‘unlikni  namoyon  qiladi.  Uyg‘unlik  insonni  faollikka  undaydi, 

loqaydlik, dangasalik kabi illatlardan halos etadi. Agar faoliyatning 

boshqa  turlari  (siyosiy,  iqtisodiy,  huquqiy,  ahloqiy)  shaxsning 

alohida  kuchlarini  rivojlantirishga  ko‘maklashsa,  go‘zallik  ularni 

yaxlit shakllantiradi. 

Go‘zallik estetik tafakkur tarixida tushuncha sifatida, qonuniyat 

sifatida, nazariya sifatida, dunyoqarash sifatida o‘rganilgan. Shu bois 

faylasuflar,  adabiyotshunoslar  va  san’atshunos  olimlar  o‘z 

sohalarining  umumnazariy  masalalarini  yoritishda  go‘zallikka 

murojaat qilganlar. Xususan, go‘zallikning nazariy va amaliy tahlili, 

ma’naviy va axloqiy mohiyati, ijtimoiy va siyosiy ahamiyatini ochib 

berishga  qaratilgan  ko‘plab  ilmiy  tadqiqotlar  mavjud.  Mazkur 

tadqiqotlarni umumiy ma’noda asosan ikkiga ajratish mumkin.  

1.  Go‘zallikni  ilmiy-nazariy  asoslarni  o‘rganishga  qaratilgan 

tadqiqotlar.  

2.  Go‘zallikni  ilmiy-texnik  taraqqiyot  bilan  bog‘liq  holda 

amaliy-progmatik asoslarini yaratishga yo‘naltirilgan tadqiqotlar. 

---

560 

Go‘zallik  tushunchasi  azaliy  muammo  sifatida  mutafak-

kirlarning diqqat e’tiborida bo‘lib keldi. Donishmandlar go‘zallik-

ning  mohiyatiga  u  yoki  bu  tarzda  yondoshganlar.  Shuning  uchun 

yillar  davomida  estetik  tafakkur  tarixida  go‘zallik  haqidagi 

g‘oyalar, qarashlar, nazariyalar va ta’limotlarning butun bir tizimi 

shakllandi.  

Falsafa, estetika, etika, politologiya singari ijtimoiy fanlarning 

ilmiy asoslari ko‘proq antik davr qarashlari bilan muqoyasa qilinadi. 

Buning  boisi  antik  davrlarda  ushbu  fanlarga  dahldor  muammolar 

ilmiy-nazariy  jihatdan  tahlil  etildi  va  muayyan  tizimga  solindi. 

Masalan, XII-XY asr Movarounnahr mutafakkirlari ning go‘zallikka 

doir  qarashlarida  go‘zallik  nazariya  darajasidan  ko‘ra  ko‘proq 

qarashlar  tarzida  tahlil  etildi,  go‘zallik  san’at  hamda  badiiy 

adabiyotning  muhim  vositasiga  aylandi.  Bir  so‘z  bilan  aytganda, 

go‘zallik  nasrdan  nazmga  ko‘chdi.  Chunonchi,  so‘z  san’atida 

go‘zallikni  namoyon  ettirish  ko‘proq  g‘azal,  she’rdagi  shakl  va 

mazmuning hamohangligiga bog‘liq. Bu borada Alisher Navoiyning 

estetik me’rosiga murojaat etish o‘rinlidir. 

Navoiy  o‘zining  «Hamsa»  asarida  falsafa,  ilohiyot,  axloq, 

siyosat hamda estetikaning qator masalalariga murojaat qilib, borliq 

va  inson  munosabatlarini  chuqur  tahlil  etadi.  Xususan,  uning 

go‘zallikka  doir  mulohazalari  «Hayrat  ul-abror»  («Yaxshi 

kishilarning  hayratlanishi»)da  mufassal  bayon  etiladi.  Shoir  Sharq 

she’riyatining  ko‘zgusi  bo‘lgan  so‘zning  go‘zalligiga  alohida 

ahamiyat  berib,  uni  quyidagicha  bayon  etadi;  «So‘z  gavharining 

qolipi shunchalar yuksakki, gavhardek qimmatbaho narsa ham unga 

sadaf  bo‘la  olmaydi,  to‘rt  sadaf  (suv,  havo,  olov,  tuproq)  ichida 

gavharga  qutu  ham  shu  so‘z,  yetti  qavat  osmon  yulduzlarining 

burjlari ham shu so‘zdir».  «Lison ut-tayr» («Qush tili») asarida esa 

Allohning hamma sohada tengsiz va yakkayu yagonaligi, borliqdagi 

barcha go‘zalliklar Allohdan ekanligini bosh falsafiy-estetik masala 

qilib  oladi.  Qolaversa,  Navoiyning  barcha  asarlarida  ilohiylik  ruhi 

pirovard  maqsad  qilib  belgilanganki,  bu  holat  «Xamsa»  da  ham 

yaqqol  namoyon  bo‘ladi.  Jumladan,  Navoiy  Qur’onning  «Al-Isro» 

surasiga  murojaat  etgan  holda,  payg‘ambarimiz  Muhammad 

(SAV)ning Me’roj tunida ko‘rganlarini «Saddi Iskandariy», «Farhod 

---

561 

va  Shirin»,  «Sab’ai  Sayyor»  dostonlari  orqali  tasvirlashga  harakat 

qiladi. 

Umuman,  O‘rta  asrlar  musulmon  Sharqi  estetik  tafakkuri 

taraqqiyotida 

go‘zallik 

haqidagi  ta’limotlar,  nazariyalar, 

qarashlarda  umumiy  dunyoqarashning  kengligi,  insonparvarlik  va 

ratsionalizmning  yetakchiligi  yaqqol  seziladi.  Musulmon  Sharqi 

mutafakkirlari  go‘zallikni  aql  va  tafakkurdan  ayri  holda  olib 

qaramaslikka,  moddiy  go‘zallikni  ma’naviy  go‘zallikdan  ajrat-

maslikka,  aksincha,  ularni  uyg‘un  xolda  rivojlantirishga  harakat 

qildilar. 

Shuni  ham  unutmaslik  lozimki, bu davr falsafiy ta’limotlarida 

Arastuga  mansub  olamning  abadiyligi,  voqelikdagi  qonuniyatlarga 

inson  tafakkur  salohiyati,  mantiqiy  yondashish  orqali  mushohada 

qilish  imkoniga  ega,  degan  qarashlar  yetakchilik  qildi.  Biroq,  ular 

Arastu  ta’limotiga  ko‘r-ko‘rona  emas,  balki  uning  «Metafizika» 

asrida  ilgari  surilgan  Tavhid  –  Xudoning  yagonaligi  haqidagi 

nazariyani  yangi  g‘oyalar  bilan  boyitdilar.  Va  o‘ziga  xos  yangi 

falsafani kashf etdilar. Zotan, har qanday ta’limotlar davrlar o‘tishi 

bilan  takrorlanadi,  eskilari  yangicha  qarashlar  bilan  boyitiladi, 

yangicha ruh bilan sug‘oriladi.  

«Go‘zallik»ning  tugal  ilmiy  ta’rifi  haqida  biror-bir  qat’iy  fikr 

mavjud  emas. Biroq, go‘zallikning idrok etilishi, tabiatda namoyon 

bo‘lishi,  san’atda  aks  etishi  hamda  uning  jamiyat  rivojiga  ta’siri 

haqida  bildirilgan  fikrlar,  ilgari  surilgan  g‘oyalar,  yaratilgan 

ta’limotlar  o‘zining  salmog‘i  bilan  ahamiyatlidir.  Inson  va  uning 

ruhiy-jismoniy, axloqiy-estetik faoliyati, tabiat va undagi  hodisalar, 

jamiyat va unda ro‘y berayotgan ijtimoiy-ma’naviy, siyosiy-iqtisodiy 

jarayonlar  go‘zallikka  yondoshuvning  tarixan  tarkib  topgan  asosiy 

obyektlaridir.  

Ta’kidlash zarurki, go‘zallik haqidagi qarashlar va nazariyalar 

markaziga  «Go‘zallik  nima?»  degan  savol  qo‘yiladi-yu,  ammo 

ularning  aksariyatida  «Nima  go‘zal?»  degan  savolga  javobni 

ko‘ramiz.  Bu  borada  «Huvarnosi  Ahura  Mazda  ko‘p  go‘zaldir, 

go‘zaldir  juda»  (Zardusht),  «Go‘zallik  bu  g‘oyalardan  iborat 

g‘oyaning g‘oyasi» (Aflotun), «Go‘zallik-bu turli musiqalar, yaxshi 

xulq-atvorga  to‘g‘ri  keladigan,  odamlar  erishishga  havas  qiladigan 

narsalardir» (Abu Nasr Forobiy), «Har qanday go‘zallik, go‘zallikni 

---

562 

anglay  olgan  muhabbat  obyektidir»  (Abu  Homid  G‘azzoliy), 

«Go‘zallikka  muhabbat  qo‘yishning  asosida  ham  aql,  ham  hissiyot 

yotadi»  (Ibn  Sino),  «Go‘zallik  barcha  tillarda  vasf  etiladi  va  har 

qanday aqlga xush keladi» (Umar Hayyom), «Go‘zallik bu hayotdir» 

(N.G.Chernishevskiy),«Go‘zallik hissi, yoqimlilik tuyg‘usiga bog‘liq 

holda, 

odamlarning 

birlashuviga, 

ularda 

ijtimoiy-ahloqiy 

fazilatlarning  shakllanishiga  olib  keladi»  (E.Byork),  «Go‘zallik 

manfaatsiz  maftunlikning,  muhabbatning  obyekti»  (I.Kant), 

«Go‘zallik-hodisaga  aylangan  erkinlik»  (F.  Shiller),  «To  bizga 

taalluqli  emas  ekan,  hamma  narsa  go‘zal»  (A.  Shopenhauer), 

«Go‘zallik  Xudo-san’atkor  tomonidan  yaratilgan  illyuziya-

xayolotdir» (F. Nitsshe), «Qayerdaki modda nurafshon bo‘lsa, o‘sha 

yerda  go‘zallik  hodisasini  uchratish  mumkin:  modda  va  nurning 

uzviy  omuxtaligi-hayotdir»  (Vl.Solov’yov)  va  shu  kabi  fikrlar 

go‘zallikka turlicha yondoshuv natijasida yuzaga kelgan.  

Odatda,  go‘zallik  ikki  omil  asosida  yuzaga  keladi.  Bular: 

inson  tafakkuri  va  mehnatining  mahsuli  natijasida  yaratiladigan 

go‘zallik;  inson  tafakkuridan  tashqarida,  insonga  bog‘liq 

bo‘lmagan holda yuzaga keladigan go‘zallik. Birinchisida aql, ruh 

va xissiyot ustuvor bo‘lsa, ikkinchisida makon va zamon salmoqli 

o‘rinni egallaydi.  

Shuningdek, nafosat  falsafasida go‘zallikni bilishning  mahsuli 

sifatida munosabat bildiruvchi qarashlar ham mavjud. Bu muayyan 

asosga  ega.  Chunki,  voqelikdagi  har  qanday  narsa-hodisaning 

go‘zalligi  uning  ishonchlilik,  haqqoniylik  va  realligi  bilan 

belgilanadi.  Zero  inson  nazari  tushgan  go‘zallikkina  qadriyatga 

aylanadi.  Bundan  tashqari,  inson  go‘zallik  haqidagi  dastlabki 

ma’lumotni  5  ta  sezgining  eng  rivojlangan  turi  bo‘lmish  ko‘rish 

sezgisi  orqali  o‘zlashtiradi,  undan  so‘ng  eshitish,  ta’m  bilish,  hid 

bilish va tana sezgisi natijasida go‘zallik anglanadi hamda his etiladi. 

Masalan, harid qilmoqchi bo‘lgan kiyimingizni, iste’mol qilmoqchi 

bo‘lgan taomni, turmushingiz uchun zarur bo‘ladigan jihozni avvalo 

ko‘rasiz,  o‘rganasiz,  tomosha  qilasiz,  so‘ngra  sifatiga,  qulayligiga 

ishonch  hosil  qilganingizdan  keyin  ehtiyojingiz  uchun  ishlatasiz... 

Yarashmagan kiyimni kiyish naqadar kulgili va hunukligini tasavvur 

qilish  qiyin  emas.  Shunday  ekan,  go‘zallik  xususiyatlarining 

namoyon bo‘lishida sezgilarning alohida ahamiyatga ega ekanligini 

---

563 

e’tibordan chetda qoldirmaslik zarur. Shuningdek, go‘zallik haqidagi 

qarashlar  tahlili  shundan  dalolat  beradiki,  mazkur  besh  sezgi  ham 

go‘zallikni to‘laqonli aks ettirish uchun yetarli emas.  

Yuqorida  bildirilgan  fikrlarga  asoslangan  holda  go‘zallikka 

quyidagicha  ta’rifni  berishni  maqsadga  muvofiq,  deb  bildik. 

Go‘zallik  -  ma’naviy  va  moddiy  xususiyatga  ega  bo‘lgan,  ijtimoiy 

hayotda favqulodda ahamiyat kasb etuvchi tushuncha bo‘lib, narsa-

hodisalarning  inson  tafakkurida  lazzatning  uyg‘unlik,  me’yor, 

hamohanglik, mutanosiblik, maqsadga muvofiqlik asosida namoyon 

bo‘lishidir. 

Ma’lumki,  voqelik  o‘z  ichiga  talaygina  ekvivalent  tushun-

chalarni  qamrab  oladi;  u  yagona  va  ayni  paytda  rang-barangdir, 

abadiy  va  ayni  paytda  o‘tkinchidir,  o‘zgarmas  va  ayni  paytda 

o‘zgaruvchandir.  Xususan,  go‘zallik  o‘z  mohiyatini  muayyan  zid-

diyatlar bilan bog‘liqlikda namoyon qilib boradi. Zero, go‘zallikning 

dialektik ziddi uni yanada takomillashib borishidagi zaruriy shartdir. 

Ana  shu  zaruriy  shart  nafosatshunoslikda  umumiy  nom  bilan 

«xunuklik» deb ataladi: u go‘zallikning dilemmasi. 

Gohida  shakl  va  mazmun  go‘zalligi  bir-birini  dialektik  tarzda 

inkor etadi.  Shunday esa-da, bu bir tomondan ijobiy holat. Negaki, 

mazmun  o‘z  vaqtida  shaklning  kamchiligini  ko‘rsatib,  uning 

go‘zallashuviga  turtki  berib  turadi  yoki  aksincha.  Yo‘qsa  yo  shakl 

yoki mazmun xunuklikka aylanib qolishi shubhasiz. Zotan, bu kabi 

holatlar  hayotimizda  ko‘plab  uchraydi;  ko‘rinishi  chiroyli  bo‘lgan 

insonlarning  hammasini  ham  ma’naviyati  boy  bo‘lmaganidek, 

yuksak fazilat sohiblarining barchasi ham husn va chiroyda barkamol 

emaslar. 

Shu  ma’noda  aytishimiz  mumkinki,  xunuklik  bir  paytning 

o‘zida ham go‘zallikning, ham nafosatdan lazzatlanishning ziddidir. 

Chunki,  xunuklik  lazzatlanish  tuyg‘usi  mavjud  bo‘lgan  jarayondan 

uzoqroq joyda vujudga keladi; u insonga hayrat baxsh etishdan, uning 

vujudini forig‘lashdan mahrum. 

Olmon faylasufi K.Rozenkrans o‘zining «Hunuklik estetikasi» 

nomli  asarida  xunuklikni  go‘zallik  bilan  munosabati  masalasini 

ko‘rib chiqadi. Qizig‘i shundaki, muallif asarda hayotning og‘riqli 

qusurlarini emas, balki xunuklikka to‘g‘ridan-to‘g‘ri go‘zallikning 

murosasiz  inkori  sifatida  yondashadi.  Bu  borada  ta’kidlaydiki, 

---

564 

«Bizga  xunuklik  emas,  aksincha,  o‘zidagilarni  bardosh  bilan 

yengib,  ulardan  ajralib  chiqqan  go‘zallikkina  zavq  bag‘ishlaydi. 

San’at  bizga  xunuklikning  barcha  ikr-chikirlarini  ochiq-oydin 

tasvirlamog‘i  lozim».  Shuni  alohida  ta’kidlash  o‘rinliki,  estetika 

kategoriyalari orasida xunuklik singari kishilarda salbiy his-tuyg‘u 

paydo  qiladigan  boshqa  tushunchalar  ham  mavjud.  Tubanlik  ana 

shunday  tushuncha,  uni  xunuklik  bilan  aynanlashtirib  bo‘lmaydi. 

Chunki,  xunuklik  kishilarda  yengil  noxushlik  tuyg‘usini  paydo 

qilsa,  tubanlik  esa  kuchli  nafratlanish  hissini  uyg‘otadi.  Tabiat, 

hayvonot  va  nabotot  olamidagi  xunuklik  yengil  noxushliklar 

ko‘rinishida  namoyon  bo‘ladi,  biroq,  tubanlikka  aylanmaydi. 

Insondagi xunuklik esa tubanlik darajasiga borib yetadi. Daryoning 

suvi loyqalangani, ko‘kalamzorlarga to‘kilgan axlat, qurbaqa, ilon 

xunuk  ko‘ringani  bilan  undan  odamlar  nafratlanmaydilar.  Inson 

tomonidan qilinadigan ayrim hatti-harakatlardan esa nafratlanish va 

hatto jirkanish mumkin. Mamlakat boshiga og‘ir kulfat tushganda 

undan o‘z moddiy manfaatlari yo‘lida foydalanuvchi tuban odamga 

misol bo‘ladi.  

Ko‘rinib turibdiki, go‘zallikning o‘zi murakkab masala bo‘lishi 

barobarida  uning  ziddi  hisoblangan  xunuklik  ham  murakkablikda 

qolishmaydi.  Shunga  qaramay,  go‘zallik  o‘z  mukamalligiga 

xunuklikni bartaraf etish orqali erishadi. Zotan, ongli mavjudot hech 

qachon  xunuklikka  e’tiqod  qo‘ygan  emas,  aksincha,  go‘zallikning 

qudratini tan olgan.