Ызбекистон Республикаси Давлат соли= =ымитаси

4.  O‘zbekiston  Respublikasi  Oila  kodeksi  qachon  qabul 

qilingan:  

a)  1998-yil 30-aprelda;  

b) 2000-yil 12-aprelda; 

v) 2010-yil 15-mayda;  

g) 2018-yil 2-fevralda 

 

 

 

---

518 

15-MAVZU. AXLOQIY MADANIYAT VA QADRIYATLAR 

 

Axloqiy madaniyat tushunchasi va uning tarkibiy qismlari 

 

O‘zbekiston jamiyatining hozirgi rivojlanish bosqichida jamiyat 

hayotiga  oid  bir  necha  muammolarning  ilmiy-nazariy  yechimlarini 

ishlab chiqish  dolzarb  bo‘lib turibdi.  Shunday muammolarning eng 

asosiysi  –  jamiyat  ma’naviy-axloqiy  muhitini  takomillashtirish 

masalasi bo‘lib, jamiyatning ma’naviy muhiti bevosita xalqimizning 

axloqiy madaniyatiga daxldor masaladir. Axloqiy madaniyat takomili 

jamiyat  ma’naviymuhitiga,  barqaror  ma’naviy-axloqiy  muhit  esa, 

odamlarning  ruhi  va  kayfiyatiga  ijobiy  ta’sir  ko‘rsatadi.  Axloqiy 

madaniyat iqtisodiy madaniyat, tibbiy madaniyat, estetik madaniyat 

umuman, madaniyatning barcha sohalarida ishtirok etsada, xususan 

ma’naviy  madaniyat  doirasida  uning  o‘rni  beqiyodir.  U  shaxs 

hayotida xilma-xil omillar, vositasilar orqali voqea bo‘ladi. 

Axloqiy  madaniyat jamiyat axloqiy ongi va dunyoqarashining 

rivojlanganlik  darajasini,  “soxta,  sun’iy,  yasama  axloq”  va  “tabiiy, 

mukammal, haqiqiy axloq” orqali ifodalaydi.  

Axloqiy  madaniyat  inson  faoliyati  davomida  insonparvarlik, 

demokratiya, mehnatsevarlik, ijtimoiy tenglik, egoizm va al’truizm, 

tinchliksevarlik  kabi  insoniy,  axloqiy  fazilat  va  tamoyillar  asosida 

yo‘lga qo‘yishni ifoda etadi.  

Jamiyat axloqiy madaniyati individlarning har birida konkret va 

o‘z  shaxsiga  xos  tarzda  namoyon  bo‘ladigan  axloqiy  madaniyatlar 

majmui  sifatida  axloqiy  ong,  ma’naviy  dunyoqarash,  axloqiy 

sifatlarning  rivojlanganlik  darajasini  ifodalaydi.  Shuningdek, 

ularning  shaxs xulq-atvorida,  o‘zini o‘zi boshqarishida, muloqotida 

va  faoliyatida  to‘la-to‘kis  hamda  izchil  namoyon  bo‘lishini  ko‘zda 

tutadi. Axloqiy madaniyatning o‘ziga xos shakli hisoblangan subyekt 

axloqiy madaniyati jamiyat axloqining hosilaviy va subyektivlashgan 

in’ikosidir.  Uning  ayrim  ko‘rinishlarida  odob  va  axloq  aynan-

lashtiriladi, tushunchalar esa sinonimlar sifatida ko‘llaniladi. Maxsus 

tadqiqotlarda  odob  o‘xshatilgan,  buyurilgan  imperativlar  yig‘indisi 

sifatida tushuniladi. Axloq esa qanday bo‘lsa shundayligicha mavjud 

bo‘lgan chinakam, haqiqiy, amaliy narsa sifatida baholanadi. Ushbu 

---

519 

ma’noda,  odob  va  axloq  o‘rtasidagi  farq  axloqiy  (amaliy) 

madaniyatning qat’iy belgisi so‘z va amal birligini aks ettiradi.  

Axloqiy madaniyat shaxsga quyidagilarni o‘rgatadi: 

-

 

 o‘zgalar  bilan  munosabatda  an’anaviy  axloqiy  qonun-qoida-

lardan ijobiy foydalanishni; 

-

 

 ularga zamonaviylik nuqtayi nazardan yondashishni; 

-

 

 egallagan axloqiy bilimlardan samarali foydalanishni. 

Axloqiy  madaniyat  shaxs  axloqiy  taraqqiyotining  belgisi 

sifatida davlat va jamiyatdagi axloqiy darajani yuksaltirishga xizmat 

qiladi.  Ishlash  mexanizimi  va  ishlash  tabiatiga  ko‘ra  u  doimo 

zamonaviy  ahamiyat  kasb  etadi.  Muayyan  zamon  erishgan  axloqiy 

yutuqlarini, ma’naviy axloqiy qadriyatlarini butunlay inkor etmaydi, 

balki zamonaviy shakllarda namoyon bo‘lishini ta’minlaydi.  

Axloqiy madaniyat quyidagicha tuzilmalarga ega:  

a) jamiyat subyektlari axloqiy ongining belgilari va elementlari; 

b) xulq-atvor va muloqot madaniyati; 

v) axloqiy hatti-harakatlar va faoliyat; 

Shaxs axloqiy madaniyati quyidagicha tuzilmaga ega: 

a) axloqiy ongning rivojlanganligi; 

b) axloqiy dunyoqarashning yuqoriligi; 

v) axloqiy sifatlarning mukammalligi;  

g) axloqiy sifatlarning amaliyotga tatbiq etilishi. 

Shaxs  axloqiy  madaniyati  mazmunan  guruh  yoki  jamiyat 

axloqiy madaniyatiga to‘g‘ri keladi. Lekin ulardan o‘zining subyektiv 

fikrlashi  va  ifodalanishi,  muayyan  axloqiy  kadriyatlarni  ustuvor 

qo‘yishi va ularga yo‘nalganligi bilan farqlanadi. 

Axloqiy  madaniyat  murakkab  tuzilishga  ega.  U  quyidagi 

tarkibiy qismlardan iborat: 

-

 

muayyan  bilimlar  va  ularning  hayotga  tatbiq  etish  mexa-

nizmlari; 

-

 

kelajakka qaratilgan g‘oya va maqsadlarga erishish darajasi; 

-

 

tabiiy va ijtimoiy fan yutuklaridan foydalanilish darajasi; 

-

 

qadriyatlar va ularga amal qilinishi; 

-

 

kelajakka ishonch, e’tiqod, fikr, hissiyot va boshqalar. 

-

 

Mazkur  komponentlar  ichida  e’tiqod  muhim  ahamiyat  kasb 

etadi.  U  axloqiy  madaniyat  mazmunini  tashkil  etadigan  asoslardan 

biri sifitida insonning o‘z qarashlari va g‘oyalari to‘g‘riligiga, orzu-

---

520 

umidlarining asosli ekaniga, faoliyati va  hatti-harakatining umumiy 

maqsadlarga  va  talablarga  mosligiga  bo‘lgan  chuqur  ishonchidan 

yuzaga keladi. U insonning hissiyoti, irodasi va faoliyatini belgilaydi, 

ularni boshqaradi, shaxsni omilkorlikka, samarali faoliyatga undaydi. 

Bulardan  ma’lum  bo‘ladiki,  bir  tomondan,  axloqiy  madaniyat 

madaniyatning  jamiyat  moddiy  va  ma’naviy  hayotiga  oid  boshqa 

turlari  bilan  muvofiq  keladi,  boshqa  tomondan  esa,  u  jamiyatdagi 

illatlar, yomonlik, tengsizlik, vijdonsizlik, nomussizlik,  g‘urursizlik 

kabi  boshqa  axloqqa  qarshi  hodisalarga  ziddir.  Hozirgi  zamonda 

axloqiy madaniyat shakllari o‘zining yetuklik darajasi, tashuvchilari 

va mazmuniga ko‘ra bir biridan ajralib turadi.  

Umuman  olganda,  axloqiy  madaniyatning  shakllanish  va 

namoyon  bo‘lish  xususiyatlari,  ko‘p  jihatdan,  axloqning  o‘ziga 

xosligi bilan bog‘liq. Axloq singari, axloqiy madaniyat ham alohida 

individlarda 

o‘z-o‘zidan,  tartibsiz  holda  ham,  maqsadga 

yo‘naltirilgan  holda  ham  shakllanadi  va  yuzaga  chikadi.  U  kishilar 

hayot  faoliyatining  barcha  sohalari  va  tomonlarini  qamrab  oladi, 

ijtimoiy ishlarni samarali boshqaradi. Axloqiy madaniyatning qadr-

qimmati  va  ahamiyati,  xuddi  axloq  kabi,  kishilarning  xulq-atvori, 

muloqoti  va  faoliyatida,  oshkora  dunyoqarashida,  shaxsiy  o‘rnak 

ko‘rsatishida  yuzaga  chiqadi.  Axloqiy  madaniyat  tushunchasining 

mazmun-mohiyatini nazariy jihatdan to‘g‘pi anglash, uning jamiyat 

madaniy taraqqiyoti va shaxs ma’naviy dunyosini shakllantirishdagi 

salmoqli o‘rni bunga zarur asos bo‘la oladi. Axloqiy madaniyatning 

shakllanishida  aql-idrok,  tafakkur  va  his-tuyg‘u  ham  muhim  o‘rin 

tutishi  tabiiy.  Bu  jarayon  kishilarning  hissiy  kechinma  va 

kayfiyatlariga  ham  bog‘liq,  chunki  inson  kayfiyatida  uning  hayot 

sharoitlari,  ijtimoiy  ahvoli,  milliy  xususiyati,  madaniy  saviyasi, 

shaxsiy taqdiri, yoshi va hokazolar aks etadi. Axloqiy madaniyatda 

zamon ruhi,  ijtimoiy kuchlarning kayfiyati, intilishi ham o‘z ifodasini 

topadi.  Shuningdek, jamiyatda tashkiliy-tadbirkorlik faoliyat usulining 

shakllanishi  natijasida,  ya’ni,  bozor  iqtisodiyotini  rivojlantirish 

jarayonida individlarning tadbirkorlik faoliyatini muvaffaqiyatli amalga 

oshirishlari  uchun  eng  samarali  axloqiy  madaniyat  turi  pragmatik 

axloqiy madaniyat yuzaga keladi. Pragmatik axloqiy universal axloqiy 

madaniyatning pragmatik madaniy guruh tomonidan talqin etilishi, unga 

pragmatizm, ijodiy faollik, uddaburonlik va tashabbuskorlik, aniq hisob-

---

521 

kitob, o‘z qobiliyatlaridan imkon qadar yuqori foydalanish, hamkorlik 

va murosa qilishga tayyorlik tamoyillari xos.  

Axloqiy  madaniyat  muomala  odobi,  etiket,  kasbiy  odob  ko‘ri-

nishlarida nafaqat ishtirok etadi, balki ma’lum ma’noda ularning yashash 

shartini  belgilab  beradi.  Axloqiy  madaniyat  axloqiy  munosabatning 

mohiyatini  tashkil  etadi.  Uning  eng  muhim  elementlaridan  biri  – 

muomala  odobidir.  Muomala  odobi  boshqa  kishilar  qadr-qimmatini, 

izzatini  joyiga  qo‘yishni,  an’anaviy  axloqiy-me’yoriy  talablarni 

bajarishni taqozo etib, insondagi yaxshi jihatlarni namoyon etadi. U so‘z, 

nutq  vositasida,  eng  avvalo,  shirinsuxanlilik,  xalimlik  singari  axloqiy 

me’yorlar orqali namoyon bo‘ladi. Muomala odobida muloqotning asosi 

bo‘lmish til katta ahamiyatga ega.  

Muloqot  madaniyati  ichki  va  tashqi  madaniyatga  bo‘linadi. 

Ichki  madaniyat  –  bu  axloqiy  ideallar  va  qoidalar,  xulq-atvor 

me’yorlari  va  tamoyillari  bo‘lib,  shaxs  ma’naviy  qiyofasining 

poydevori hisoblanadi. Bular shunday asoslarki, ularga tayanib inson 

ijtimoiy  hayotning  barcha  sohalarida  boshqa  odamlar  bilan  o‘zaro 

munosabatlarga  kirishadi.  Muloqot  jarayonidagi  axloqiy  madaniyat 

qator zarur elementlarni o‘z ichiga oladi, bular: 

 - muloqot maqsadini belgilash; 

 - sherikni tanlash; 

 - turtki beradigan motivlar va kayfiyat; 

 - muloqot shakllari va usullari; 

 - yakuniy natijalar va ularga baho berish.  

Shaxs  ichki  madaniyati  muloqotning  tashqi  madaniyatini 

shakllantirishda  yetakchi,  belgilovchi  rolni  o‘ynaydi,  unda  turli-

tuman usullar orqali namoyon bo‘ladi. Ichki madaniyat esa insonning 

o‘zini  tutishida,  hatti-harakatlarida,  sherigiga  murojaat  kilishi 

kabilarda  ko‘rinadi.  Ichki  va  tashki  madaniyat  doimo  bir-biri  bilan 

uzviy  bog‘liq,  izchillikda  va  uyg‘un  mavjud  bo‘ladi.  Biroq  ular 

hamma vaqt ham o‘zaro muvofiq kelavermaydi.  

Muomala odobining yana bir «ko‘zgusi», bu – insoniy qarash, 

nigoh,  so‘zsiz-noverbal  harakatlar.  Ma’lumki,  odamning  qarashida, 

yuz  ifodasida,  qo‘l  harakatlarida  uning  qay  sabablardandir  tilga 

chiqmagan, so‘zga aylanmagan hissiyoti, talablari o‘z aksini topadi. 

Chunonchi, suhbatdoshining gapini oxirigacha eshitmay, qo‘l siltab 

---

522 

ketish,  fikrga  nisbatan  ensani  qotirish  kabilar  muomaladagi 

madaniyatsizlikni anglatadi.  

Muomala  odobi  kishilarning  nasihat  qilmasdan  va  odob 

o‘rgatmasdan  bir-biriga  ta’siri  ko‘rsatishi,  o‘zini  -  o‘zi  tarbiyalash, 

ibrat  vositasi  sifatida  xizmat  qiishi  bilan  boshqa  odob  turlaridan 

ajralib turadi.  

Axloqiy madaniyat yaqqol ko‘zga tashlanadigan munosabatlar 

ko‘rinishidan biri, bu — etiket. Etiket – takallufning mayda-chuyda 

jihatlarigacha  ishlab  chiqilgan  odob  qoidalari  sifatida  ijobiy, 

kishining  ko‘zini  quvontiradigan  muomala  hodisasi.  U  ko‘proq 

insonning tashqi madaniyatini, o‘zaro munosabatlardagi o‘zini tutish 

qonun-qoidalarining bajarilishini boshqaradi. Agar muomala odobida 

inson  o‘z  munosabatlariga  ijodiy  yondashsa,  ya’ni  bir  holatda  bir 

necha xil muomala qilish imkoniga ega bo‘lsa, etiket muayyan holat 

uchun  faqat  bir  xil  qoidalashtirib  qo‘yilgan  hatti-harakatni  taqozo 

etadi.  Etiketning  qamrovi  keng,  u,  ma’lum  ma’noda,  xalqaro 

miqyosda  qabul  qilingan  muomala  qonun-qoidalarini  o‘z  ichiga 

oladi. Etiketning zamonaviy va milliy-an’anaviy shakllari ham borki, 

ularsiz millat madaniy hayotini tasavvur qilish qiyin.   

Milliy  mentalitetda  marosimlar  etiketi,  ayniqsa,  katta 

ahamiyatga  ega.  To‘y  marosimida,  xususan,  qiz  bilan  ota-onaning 

xayrlashuvi, nikoh kechasiga kirib kelishda kuyovning kelinni chap 

tomonda  tutib,  to‘yxonaga  boshlab  kirishi  va  h.k.  Etiket  qonun-

qoidalari majburiylik tabiatiga ega. Etiketning o‘ziga xos jihati, unda 

odob bilan go‘zallik uyg‘unlashadi.   

Jamiyatning  ma’naviy-axloqiy  muhitidagi  axloqiy  madaniyat 

odamlarning o‘zaro munosabatlari va o‘zaro hamkorligining natijasi. 

Shu nuqtai nazardan, har qanday muhit kishilar  o‘rtasidagi ijtimoiy 

munosabatlarning majmui, axloqiy madaniyat ko‘rsatkichidir.  

Jamiyatimizda  yaxshilikka  intilib,  yomonlikdan  tiyilish  qadriyat 

darajasiga ko‘tarilgan. Shu ma’noda, yaxshilik qilishning turli ko‘rinish 

va  shakllari  tarkib  topgan.  Bizning  axloqiy  madaniyatimizda 

yaxshilikning  asosi  “mehr-oqibat”,  “mehr-shafqat”,  “qadr-qimmat” 

tushunchalarida  mujassam.  Unga  ko‘ra,  o‘zgaga  yaxshilik  qilish 

oqibatlilik,  shafqatlilik  va  qadr-qimmatlilikda  namoyon  bo‘ladi.  Bu 

jamiyat  ma’naviy-axloqiy  muhitining  asosini  tashkil  qiladi.  Yaxshilik 

kishining  so‘zi,  hatti-harakati  va  munosabatida  namoyon  bo‘ladi. 

---

523 

Masalan,  ezgu  odatimizga  aylanib  ketgan  mehr-oqibat  tushunchasini 

oladigan bo‘lsak, uning juda teran tarixiy, milliy, diniy ildizlari borligini 

ko‘rish mumkin. Bu avvalo insonning inson bilan, qo‘shnining qo‘shni 

bilan, qarindoshning qarindosh bilan, oilaning oila bilan, eng muhimi – 

shaxsning  jamiyat  bilan  uyg‘un  bo‘lib  yashashini”  anglatadi.  Zero, 

jamiyatimizda  yaxshilikning  ko‘rinishlari  ana  shunday  keng  ko‘lamli 

shakllarga ega. 

Ikkinchidan,  adolat,  burch  va  mas’uliyat  sifatlariga  ega  shaxs 

axloqiy ong, qiyofa (xulq-atvor) va faoliyatda yetuk hisoblanadi. Bu 

muayyan  jamiyatda  axloqiy  madaniyatning  yuksak  darajada 

bo‘lishiga olib keladi.  

Uchinchidan,  jamiyatimizda shaxsning adolatli, burchga sodiq 

va mas’uliyat egasi sifatida faoliyat ko‘rsatishga intilishi ma’naviy-

axloqiy muhitdagi axloqiy madaniyatning eng muhim xususiyatdir.