Buyuk sharq mutafakkirlarining oila va nikoh munosabatlariga
oid qarashlari
Moziydan shu kunga qadar odob-axloq, oila, undagi
munosabatlar masalalari har bir davrning, jamiyatning eng ilg‘or
kishilari – olimlar, buyuk allomalar va donishmandlarning diqqat
markazida bo‘lgan. Sharqning buyuk allomalari – Abu Nasr Forobiy,
Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Yusuf Xos Xojib, Mahmud
Koshg‘ariy, Kaykovus, Xotam ibn Toy, Alisher Navoiy, Zahiriddin
Muhammad Bobur, Rizouddin ibn Faxriddin, Muqimiy, Furqat,
Zavqiy, Uvaysiy, Nodira, Abdulla Avloniy kabi ko‘plab olim va
yozuvchilarning mazkur muammo borasidagi falsafiy qarashlari
ijtimoiy va mafkuraviy ahamiyat kasb etib, hozirgi zamonda ham o‘z
ahamiyatini yo‘qotmagan.
Markaziy Osiyoda oilalarning tarixiy shakli patriarxal oilalar
hisoblangan. Bunday oila ayni zamonda jamiyatning asosiy ishlab
chiqarish jamoasi ham bo‘lib, oilaviy munosabatlarda har bir oila
a’zolarining hatti-harakatlariga alohida e’tibor berilgan. Eng asosiy
ma’naviy merosimiz “Avesto”da insoniy burch faqat axloqiy yo‘l-
yo‘riqlarni o‘zlashtirishdan iborat bo‘libgina qolmay, balki, inson
oilaviy turmush yaxshi yor va farzand to‘g‘risida ham o‘ylashi
zarurligi ta’kidlangan. Unda erkaklar roppa-rosa 16 yoshdan uylanib,
bir necha xotin olish huquqiga ega ekanligi, birinchi xotin
505
boshqalarga bosh bo‘lishi, erkak kishi eng avvalo, uylanishi uchun
moddiy va ma’naviy to‘q va jismonan baqquvat bo‘lishi, o‘z xizmat
va axloqiy burchlarini to‘laqonli bajarishi qayd etilgan.
Jumladan, tadqiqotchi X.Hamidovning fikricha: “Erkak
zurriyod qoldirish qobilyatiga ega bo‘lsayu, ammo uylanmasa unga
tamg‘a bosishar yoki beliga zanjir bog‘lab yurishga majbur qilishardi.
Ba’zida bunday erkaklarni qopga solib kaltaklashgan. “Avesto”da
qavm va urug‘ qonini toza, avlodni benuqson saqlash maqsadida
qarindoshlarning o‘zaro oila qurishi qat’iyan man etilgan. Ko‘p bolali
oilalarga davlat hisobidan nafaqa tayinlash lozimligi qayd etilgan, bir
yo‘la 2-3ta tuqqan ayollar mukofot olishga sazovor deb, uqtiriladi”
1
.
Abu Rayhon Beruniyning fikricha, bironta ham xalq nikohdan
xoli emas, jamiyat nikoh vositasi bilan erkak va ayol o‘rtasidagi tabiiy
munosabatlarni tartibga solib turadi, er-xotin ota-ona va farzandlar
o‘rtasida, axloqiy huquqiy majburiyatlar o‘rnatadi. U nikoh jinsiy
ehtiroslarni maxfiylik pardasiga o‘raydi, er-xotinning orasidagi tabiiy
munosabatlarni axloqiy ma’naviy go‘zallik, andisha bilan hal etadi.
Mutaffakkir o‘zining "Minerologiya", "Geodeziya", "Hindiston"
nomli asarlarida inson shaxsi, uning kamoloti, aql-idroki, halovat va
lazzati, sabr-toqat va kamtarlik, go‘zallik va did, poklik va xudbinlik
kabi tushunchalarga inson ruhiyatining bilimdoni sifatida ta’rif
bergan. U bunday yozadi: "Inson jamiyatda o‘z qarindosh-urug‘lari
bilan birlashib olishga majburdir, bundan maqsad bir-birini qo‘llab-
quvvatlash hamda har bir kishining ham o‘zini, ham boshqalarini
ta’minlash uchun ishlarni bajarishdir"
2
. U ozodalik va orastalik
oliyjanoblikning o‘zagi bo‘lishi kerakligini uqtiradi. Insonning tashqi
yoqimli qiyofasi bilan uning axloqiy qiyofasi o‘rtasidagi bog‘liqlik
haqida gapirib, "tishni yuvib, ko‘z va qovoqlarni toza tutish, ularga
surma qo‘yish, sochni esa zarur bo‘lganda bo‘yab, tirnoqlarni olib
turish va silliqlash" inson salomatligi va ruhiy pokligining asosidir,
deb ta’kidlaydi. Bu fikrlar hozirgi zamonda ham o‘z dolzarbligini
yo‘qotgani yo‘q, chunki oila a’zolarining, er-xotinning ushbu
ko‘rsatmalarga amal qilishi oila totuvligining zaminidir. Odob-axloq
egasi bo‘lgan inson eng avvalo, o‘z yurish-turishi, muomala
madaniyatida, hayot kechirishida, oila barqarorligida namuna bo‘lishi
1
Xamidov X. ‘‘Shoxnoma‘‘ning shuxrati. -T.: “O‘zbekiston”, 1993. - 93-94-b.
2
Минерология, 1966, 10-с.
506
kerakligi haqidagi fikrlari olimning oila etikasi bo‘yicha ibratli
qarashlar namunasidir. "Inson o‘z ehtiroslariga hukmron, ularni
o‘zgartirishga qodir, o‘z jon va tanini tarbiyalar ekan, salbiy jihatlarni
maqtagudek narsalarga aylantirishga, uni ma’nan davolashga hamda
asta-sekin, axloq haqidagi kitoblarda ko‘rsatilgan usullar bilan
illatlarni bartaraf etishga qodirdir".
Ulug‘ mutafakkir Beruniy oila va nikoh munosabatlarining juda
nozik tomonlarini axloqiy va huquqiy nuqtai nazardan tadqiq qilar
ekan, oilaning mustahkam va tinch-totuv bo‘lishi, er-xotinning
ahilligi va shirinso‘zligi, bir-biriga bo‘lgan mehr-oqibatiga bog‘liq,
degan xulosaga keladi. Ayniqsa, uning yosh kelinlarga qarata: “Ey,
qizim, sen o‘rgangan uyingdan ketib, notanish xonadonga
tushmoqdasan. Sen bo‘lajak kuyovingning hamma xislatlarini
bilmaysan. Sen yer bo‘l, u osmon bo‘ladi, sen u bilan shunday yo‘l
tutki, uning oldida yer kabi kamtar bo‘lsang, u osmon kabi
oliyjanob bo‘ladi. Osmon shifoli yomg‘iri bilan yerni ko‘kar-
tirgani kabi, u ham o‘z mehri-shavqati bilan seni xushnud etadi.
Ering sendan shirin va yumshoq so‘zlar eshitsin. Yaramaydigan yoki
eski libosda yoki sochlaring tartibga solinmagan holda uni oldiga
o‘tirma. Qizim, kuyovingdan kuchi yetmagan va olib berishga
qudrati bo‘lmagan narsalarni talab qilma. Bunday qilsang oradagi
totuvlik yo‘qoladi, turli xil janjallar paydo bo‘ladi. Qizim, rashk
qilishdan saqlangin, chunki u ajralib ketishning kalitidir. Eringga
hadeb gina qilishni man qilaman. Chunki bu ezmalik nafratini
uyg‘otadi. Yaxshisi u bilan xushmuomalada, shirinso‘zli bo‘lgin, bu
ishing har qanday sehr-jodudan yaxshidir. Suvdan tez-tez foydalangin.
O‘zingga hushbuy narsalar bilan oro ber. Pokizalik hamisha yo‘ldoshing
bo‘lsin
1
deya bergan nasihatlari hozirgi kunda ham o‘z oqibat va
natijalari bilan benihoya ahamiyat kasb etmoqda.
Buyuk alloma Abu Nasr Forobiyning ta’limotlarida
keltirilishicha, haqiqiy baxt bir odamning boshqasiga nisbatan
g‘ayirligi, zulmi yo‘qolgandagina bo‘ladi. Oila a’zolarining bir-
birlariga samimiy munosabatlari, mehru-oqibatlari esa ana shu
oiladagi odamlarning baxtini tashkil qiladi. Bundan tashqari, har bir
ota-onaning o‘z farzandlari uchun birlamchi ustoz, yo‘l ko‘rsatuvchi
1
X. Boboyev, S. Xasanov. “Bepyniyning siyosiy-huquqiy qarashlari” «Hayot va qonun-(jurnali). 1996 y. № 3.
507
ekanligi va aynan ular bolada ta’lim-tarbiyaga kerakli tayyorgarlik
holatini shakllantirish ta’siriga ega ekanligi to‘g‘risidagi xulosalar
mutafakkir qarashlarining hozirgi kun uchun ham naqadar ahamiyatli
ekanligini ko‘rsatadi.
Tibbiyot fani asoschisi ibn Sino qalamiga mansub bo‘lgan
"Donishnoma", "Risolai ishq", "Tib qonunlari", "Tadbiri manzil"
kabi qator asarlarida bola tarbiyasida umuminsoniy tamoyilning
qo‘llanilishini yoqlab chiqqan va tarbiyachi ota-onalarga bolani
qattiq tana jazosidan ko‘ra, shaxsiy ibrat orqali tarbiyalash
ma’qulligini uqtirgan. Ibn Sino tarbiyaviy qarashlarida oila va oilaviy
masalalariga keng o‘rin berilgan. Axloqiy tarbiya masalalarida
alloma oilaning o‘rnini alohida ta’kidlagan. Oila va oilaviy
munosabatlar masalasi uning «Tadbiri manzil» asarida alohida o‘ziga
xos tarzda bayon etilgan. Donishmand asarning katta bir bobini oila
va oilaviy tarbiya masalalariga bag‘ishlagan. Ibn Sino oila boshlig‘i
oldiga katta talablar qo‘yadi va uning ta’kidlashicha, oilada otaning
tabiatan yumshoq bo‘lishi bola tabiatini buzadi. Uning fikricha,
oilada bosh tarbiyachi otadir va otaning qattiqqo‘l bo‘lishi bolalar
tarbiyasida muhimdir, chunki ota katta ta’sir kuchiga egadir. Oilada
onalarning ta’siriga oid esa ibn Sino mazkur kitobning «Ayollarning
yaxshi sifatlari» bo‘limida shunday fikr bildirgan: “Onalar oilada
bosiq, dono, halol va kamtar bo‘lishlari hamda bola tarbiyasida otaga
eng yaqin ko‘makdosh bo‘la olishlari oila mustahkamligini saqlashda
yordam beradi”. Sharoit qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, bola
tarbiyasi
ota-onalarning
vazifasidir,
ota-onalarning
oilada
mehnatsevarligi bilan farzandlarini ham kasb va hunarga o‘rgatish
borasida muhim fikrlar bayon etadi. Ota oilada o‘z farzandlariga har
tomonlama yurish-turishda, nutq odobida, so‘z madaniyatida, o‘zaro
muomala jarayonida eng muhimi amaliy ish faoliyatida to‘g‘rilik va
haqqoniylik, samimiylikka namuna bo‘lmog‘i kerak. Oilada farzand
tarbiyasining to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishning asosiy vositasi uning
ma’naviy olamida e’tiqodni shakllantirish, deb hisoblagan. Uning
asarlarida ota-ona davlat boshlig‘imi yoki jamiyatning oddiy bir
a’zosimi baribir bola tarbiyasi masalasida ularga bir xil talab
qo‘yiladi, degan mazmundagi g‘oya bayon etilgan.
Buyuk «Tib qonunlari» kitobida esa bola tarbiyasidagi
emizuvchi ayolning mumkin qadar sipo, vazmin va bosiq bo‘lishi
508
kerakligi, undagi «g‘azablanish, qayg‘urish, qo‘rqish» kabi
psixologik kechinmalar bolaga zarar keltirishi uqtirilgan. Ibn Sino
ayol kishiga insoniy munosabatda bo‘lib, er va xotin o‘rtasidagi
munosabatlar o‘zaro hurmat va bir birini tushunishga asoslanmog‘i
lozimligini ta’kidlagan. Uning mehnat tarbiyasi borasidagi
fikrlaridan birida bolani albatta biror hunarga o‘rgatmoq shart, yosh
yigit biror hunarni o‘rgansa, uni hayotda tadbiq eta olsa va mustaqil
hunar tufayli oilani ta’minlaydigan bo‘lsagina, otasi uni uylantirib
qo‘ymog‘i lozim deyilgan.
XI asrning buyuk mutafakkiri va shoiri Yusuf Xos Xojib
o‘zining «Qutadg‘u bilig», ya’ni «Saodatga boshlovchi bilim» -
kitobida oilaviy maishiy turmush muammolariga e’tibor qaratib,
kishilarni uylanib, oila qurishidan boshlab, farzand tarbiya etish,
oilaning moddiy ta’minotini yuritishgacha bo‘lgan eng zaruriy
vazifalarini bayon etgan. Ota-onalar nazoratida bo‘lgan bolada
mas’uliyat hissini rivoj topishi, bola tarbiyasida ota-onaning mavqei,
ular tomonidan tanlagan to‘g‘ri yo‘l farzandlarning kelajagi, kamoloti
uchun nihoyatda muhim ekanligini asoslagan. Jamiyatda farzandlar
xulq-atvoriga qarab ota-onalariga baho berilishini aytib ularni
ogohlantiradi.
Kaykovus «Qobusnoma» pandnomasida o‘z farzandingni
sening haqingda qanday fikrda bo‘lishini istasang, sen ham ota-onang
haqida shunday bo‘lgil, nedinkim sen ota-onang haqida ne ish
qilsang, farzanding ham sening haqingda shundoq ish qilur, chunki
farzand mevaga, ota-ona mevali daraxtga o‘xshaydir», deb yoshlarni
ota-onasini hurmat qilishga e’zozlashga, mehr-oqibatli bo‘lishga
da’vat etadi.
Muhammad Qoshg‘ariy «Odob as-solixan» asarida uylanadigan
yigit nikohdan oldin uylanmoqchi bo‘lgan qizini ko‘rmog‘i,
uylanadigan qizining bokira bo‘lmog‘i hamda to‘rt narsa umrda,
qomatda, molda va nasabda erdan past va to‘rt narsada, husni
jamolda, xulqda, adabda va iffatda erdan yuqori bo‘lishi zarurligini
ta’kidlaydi. Bu fikr turmushda tinch va totuv yashash, oilada er-xotin
munosabatlarida katta ahamiyatga ega. Kitobdagi asosiy g‘oyalaridan
biri «Ota-ona haqqini bilmoq zikrida» bobida bayon etilgan: «Ular
bir farzandki, oqil va dono bo‘lsa, ota-ona, mehr-muhabbatini ado
etmakdin bosh tortmagay».
509
Alisher Navoiy «Mahbub-ul qulub» asarida turmush
madaniyati, odob-axloq, sevgi-muhabbat, oilaviy hayotdagi turli
hodisalar va vaziyatlardan chiqishga imkon beruvchi yaxshi
fazilatlar, ularni tarbiyalash masalalarini tadqiq etgan. Risolaning
«Uylanish va xotinlar to‘g‘risida» bobida insoniyat dunyosida
mavjud bo‘lgan 3 xil sevgining naqadar go‘zal, tabiiy va insoniyat
taraqqiyoti uchun zarurligini asoslagan. Navoiy ayol kishining
oiladagi o‘rniga quyidagicha to‘xtaladi: «Yaxshi xotin-oilaning
davlati va baxti. Uyning ozodaligi uy egasining xotirjam va
osoyishtaligi undan husnli bo‘lsa – ko‘ngil yozig‘i, xushmuomala
bo‘lsa – jon ozig‘idir. Oqila bo‘lsa, ro‘zg‘orda tartib-intizom bo‘ladi,
asbob-anjomlar saranjom turadi. Kishi bu kabi jufti halol bilan
qovushsa, agar bunday baxtga erishsa, g‘am va kulfatda sirdoshga,
oshkor va pinhoniy dard-alamda hamnafas tan mahramiga ega
bo‘ladi. Turmushda boshingga har qanday jafo tushsa, hamdarding u,
teskari aylanuvchi falakdan har balo kelsa, ko‘makdoshing u.
Ko‘nglingga g‘am yuzlansa, u hamrox, badaningga xastalik va zaiflik
kelsa, uning ham joni halak, ammo xudo ko‘rsatmasin, nomuvofiq
xotin uchrasa, o‘z uyingda halokatli illat paydo bo‘ladi. U beandisha,
shallaqi bo‘lsa, ko‘ngil undan ozor chekadi va yomonlik axtaruvchi
bo‘lsa, undan ruh azob chekadi. Tili achchiq bo‘lsa, barchaning dilini
yaralaydi, pokiza bo‘lmasa, eriga yuzi qoralik keltiradi, agar mayxo‘r
bo‘lsa, u uy odobligi yo‘qoladi, axloqsiz bo‘lsa, oila rasvo bo‘ladi».
Alisher Navoiyning mazkur fikrlarini bilish va ularga amal qilish har
bir yoshning muqaddas burchi bo‘lmog‘i shart.
Abdulla Avloniy "Turkiy guliston yoxud axloq" asarida oilada
bolaga ilk yoshdan boshlab odob va axloqqa oid tarbiya berish
lozimligini uqtirgan: “Tarbiyani tug‘ilgan kunidan boshlamoq,
vujudimizni quvvatlantirmoq, axloqimizni kuchlantirmoq kerak,
zehnimizni esa ravshanlantirmoq lozim...”. Avloniy ta’kidlashicha,
bolani har tomonlama barkamol bo‘lishida dastlab ota-ona sababchi.
U oilada farzand tarbiyasiga juda muhim va jiddiy vazifa sifatida
yondashish lozimligini uqtirib: «Tarbiya bizlar uchun yo hayot - yo
mamot, yo najot - yo halokat, yo saodat - yo falokat masalasidir»
degan.
Do'stlaringiz bilan baham: |