Ызбекистон Республикаси Давлат соли= =ымитаси

Axloqiy tarbiya hamda uning yo‘llari va vositalari 

 

Axloqiy  tarbiya  inson  farzandini  takomilga,  komillikka 

yetkazish  yo‘llaridan  biri.  Insonning  axloqiy  hayoti  uning  axloqiy 

tarbiyasi bilan chambarchas bog‘liq. Axloqiy tarbiya aslida axloqiy 

madaniyatning  o‘zagini  tashkil  etadi,  biz  ko‘rib  o‘tgan  muomala 

odobi, etiket, kasbiy odob singari axloqiy hatti-harakatlar uchun asos 

vazifasini o‘taydi. Biroq u o‘zini yetarli namoyon qilishi uchun ta’lim 

bilan  doimiy  aloqada  bo‘lishi  shart.  Shuning  uchun  biz  ko‘pincha 

“ta’lim-tarbiya”  degan  qo‘shaloq  atamani  qo‘llaymiz.  Axloqiy 

tarbiya uzluksiz jarayon bo‘lib inson ma’naviy kamoloti bilan uzviy 

bog‘liq  masala  hisoblanadi.  Demak,  hozirgi  axloqiy  tafakkur 

---

530 

tarbiyada  ma’naviy-axloqiy  tushunchalarini  uyg‘un  va  izchillikda 

qo‘llash axloqiy tarbiya samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. 

Ma’naviy-axloqiy  hamkorlik  jamiyat  ma’naviy-axloqiy  muhi-

tida «homo sapiens», ya’ni fikrli va axloqli shaxsni tarkib toptiradi

1

. 

Shu  bois,  jamiyat  ma’naviy-axloqiy  muhitida  shaxsni  ma’naviy-

axloqiy  tarbiyalash  masalasi  ham  muhim  hisoblanadi.  Zero, 

xalqimizning  qadim-qadimdan  amal  qilib  kelayotgan  odob  -  axloq 

fazilatlari  ma’naviyatimiz  asosidir.  Asrlar  mobaynida  xalqimiz 

umuminsoniy,  milliy  va  ma’naviy-axloqiy  qadriyatlarini  rivojlan-

tirish,  shaxs  ongi  va  qalbiga  singdirish  axloqiy  tarbiya  vositasida 

kechgan. Chunki axloqiy tarbiya insonning shaxs bo‘lib yetishishida 

eng  asosiy  omil  hisoblanib,  u  orqali  individ  axloqiy  qadriyatlarni 

anglaydi, axloqiy tamoyillar va me’yorlar asosida yashaydi, umuman 

axloqiy fazilatlar sohibiga aylanadi. Axloqiy tarbiya inson farzandini 

komillikka  yetkazish  yo‘llaridan  biri  bo‘lib,  unda  an’anaviy  va 

zamonaviy vositalardan keng foydalaniladi. 

Abdurauf Fitrat axloqiy tarbiyani jismoniy va aqliy tarbiyadan 

keyingi – uchinchi bo‘g‘in tarbiya sifatida uqtirib, u «Insonni komil, 

chiroyli  xulq-atvor  egasi  va  jamiyatga  foydasi  tegadigan  a’zo  qilib 

shakllantiradi»

2

, deb uni amalga oshirishning quyidagi tizimini taklif 

qiladi. 

1.

 

Bolaga  hikoyatlar  vositasida  axloq  qoidalarini  tushuntirish. 

A.Fitrat  Shayx  Muslihiddin  Sa’diyning  (XIII  asr)  maslagi  va 

hikoyatlarini tavsiya qiladi, uning «Guliston» va «Bo‘ston» asarlarida 

kichik hikoyatlar vositasida axloq qoidalarini bayon qiladi

3

. 

2.

 

Tarbiyachining  o‘zi  ibrat  bo‘lishi  lozimligi.  Tarbiyachining 

so‘zi  bilan  hatti-harakati  uyg‘un  bo‘lib,  u  hatti-harakati  bilan 

barchaga  ibrat,  o‘rnak  namuna  bo‘lmog‘i  lozim.  Bu  borada  olib 

borilgan  ilmiy  tadqiqotlarda  “shaxsning  ma’naviy-axloqiy 

kamolotida ibrat muhim o‘rin tutadi, inson fe’l-atvorini faqat pand-

nasihat,  dashnom  va  va’z  aytishlar  emas,  balki  munosabat  va  ibrat 

shakllantiradi”

4

,  jumladan,  axloqiy  ong,  axloqiy  hatti-harakat  va 

axloqiy munosabat uyg‘un holda in’ikos etadi. 

                                                 

1

 Мур Дж. Принципи этики. – М.: Прогресс, 1984. – 140с.  

2

 Fitrat A. Rahbari najot /SH.Vohidov tarjimasi. – T.: 

«

Sharq

»

, 2001. – 157 b. 

3

  Qarang:  K.Hoshimov  va  boshq.  Pedagogika  tarixi.  –  Toshkent:  A.Navoiy  nomidagi  Milliy  kutubxona,  2006.  – 

B.145-155. 

4

    Qarang:  Ochilova  B.M.  Ajdodlar  merosiga  ixlosmandlik  va  shaxs  ma’naviy–  axloqiy  kamoloti.:  F.f.d-ri  ilmiy 

darajasini olish uchun yozilgan  Avtor.....f. – Toshkent: O‘zMU, 2005. – 22b.  

---

531 

3.

 

Yomonlarning 

yomonligini 

ko‘rsatib, 

yaxshilarning 

yaxshiligini uqtirib borish. Bunda tarbiyachi hayotiy voqealar asosida 

bolalarning yosh xususiyatlarini e’tiborga olib, ish faoliyatini shunga 

muvofiq tashkil qiladi

1

. Ya’ni axloqiy tarbiya real voqelik va amaliy 

jihatlari  bilan  ma’naviy-axloqiy  muhitni  muayyan  darajada 

barqarorlashtiradi. 

Jumladan,  A.Fitrat  axloq  tarbiyasini  ongli  va  maqsadli  olib 

borish  masalasini  ilgari  suradi  va  insonda  ezgu  axloqni 

shakllantirishga  asos  bo‘luvchi  bir  necha  fazilatlarni  izohlaydi.  Bu 

o‘rinda mazkur fazilatlardan eng muhimlarini tahlil qilib o‘tamiz.  

1. Karamlilik – sahovat, yaxshilik demakdir. Bu halol va pok, 

mehnatkash,  mehribon  bo‘lish  va  vijdon  amriga  bo‘ysunib 

yashashdir.  Karamlilik  ma’naviy  axloqiy  poklanish,  nogironlarga, 

yetim-esirlarga  xayri-ehson,  yaxshilik  qilish,  ularning  ko‘nglini 

ko‘tarish,  moddiy  yordam  berish  kabi  insoniy  fazilatlarni  qamrab 

oladi. A.Fitrat uni «odamlarga yaxshilik qilib, millatni yuksaltirish»

2

, 

deb  tushuntiradi.  Unga  ko‘ra,  insonda  karamlilik  tuyg‘usi  yuksak 

darajada shakllansa, millat ravnaq topadi. Chunki, karamlilik millatga 

madaddir. Karamli bo‘lib voyaga yetgan kishi vaqti kelib yuksaladi, 

u  o‘zini,o‘z  faoliyatini,  hayotini  millat  ravnaqisiz  tasavvur 

qilaolmaydi.  Karamli  inson  nafaqat  yaxshi  xulqlar  bilan  bezanadi, 

balki el manfaatini o‘z manfaatidan ustun qo‘ya oladi. 

2. Shijoat – «insonning o‘z haq-huquqlarini bilib yashashidir»

3

. 

A.  Fitrat  shijoatni  inson  o‘z  haq-huquqlarini  anglab,  ijtimoiy  faol 

shaxs sifatida harakatda bo‘lishi tarzida talqin etadi. A.Fitrat shijoat 

fazilatini  izohlab  shunday  yozadi:  «Meni  orzuim,  falon  jamoani 

pismadon g‘ayri-shar’iy ishdan ma’n etishdir. Bu esa mening ishim, 

birov meni bu ishdan ma’n etolmaydi, chunki bu mening huquqimdir. 

Aslida  komil  inson  bunday  mushkilot  va  bema’ni  to‘siqlar 

andishasiga  bormay,  erkinlik  bilan  o‘z  vazifalarini bajo  keltiradi»

4

. 

Zero,  shijoat  insoniylik  sharafi  bo‘lib,  u  insonga  qadr-qimmat  ato 

qiladi.  Shijoatning  haqiqati  qalbning  matonatidan,  ruhning 

salomatligidan  iborat.  Bu  axloqiy  fazilat  zamirida  maqsadlar  sari 

intilish tuyg‘usi mavjud.  

                                                 

1

 Fitrat A. Rahbari najot / SH.Vohidov tarjimasi. – T.: 

«

Sharq

»

, 2001. – B.157-158. 

2

 Fitrat A. Rahbari najot / SH.Vohidov tarjimasi. – T.: 

«

Sharq

»

, 2001. – 77 b. 

3

  O‘sha manba.– 97b. 

4

  O‘sha manba.– 98 b. 

---

532 

3.  Sabotlilik  –  «ulug‘  maqsadga  yetishish  uchun  qat’iy 

harakatdir»

1

.    A.Fitratning  fikricha,  ulug‘  maqsad  yo‘lida    intilgan 

odamni  «na faqirlik, na qiyinchilik, na maqsad uzoqligi» cho‘chita 

oladi.  Shuningdek,  «besabotligi  bilan  mashhur  bo‘lgan  millat 

pastlikdan,  xorlikdan,  zolimlik  changalidan  xalos  bo‘laolmaydi»

2

. 

Ushbu  fazilat,  avvalo,  har  bir  kishida,  qolaversa,  ijtimoiy  faol  va 

albatta,  tarbiya  ishi  bilan  shug‘ullanuvchilarda  bo‘lishi  kerak 

ekanligini qat’iy uqtiradi

3

. Uning fikricha, kishida sabotlilik fazilatini 

shakllantirish  uzoq  vaqt  va  izchil  olib  boriladigan  mehnatni  talab 

qiladi. Bu fazilat insonni kashfiyotga boshlaydi.  

4.  Halimlik  –  «odamni  odamga  birodar  va  do‘st  qiluvchi 

fazilatdir»

4

. A.Fitrat halimlik fazilatini  inson madaniyatining negizi 

sifatida  talqin  qilib,  uning  «muomala»,  «talab»  «iddao» 

tushunchalariga  asosan  shakllanishini  uqtiradi.  Sharq  tarbiya 

nazariyasida  qattiqko‘ngillik  rad  etiladi.  A.Fitrat  ham  bu  g‘oyadan 

kelib chiqib, insonda halimlik (yumshoqlik) tuyg‘usini shakllantirish 

g‘oyasini  ilgari  suradi.  U  yozadi:  «Komilu olim insonlar  nafslarini 

(o‘zliklarini)  shunday  tarbiyalaydilarki,  natijada  afv,  murosa  va 

muloyimlik  odatlariga  aylanadi»

5

.  Halimlik  quyidagi  hulqlarni 

shakllantirish bilan yuzaga keladi: a) afv (kechirimlilik); b) murosa 

(kelishuvchanlik); v) muloyimlik (mo‘’tadillik). 

Demak,  o‘zligida  halimlik  fazilati  bo‘lgan  kishi  ruhan  kuchli 

inson  hisoblanadi.  Halimlik  nodonlikka  qarshi  xushxulqlikdir  va 

ushbu fazilat kishini tinchliksevar inson sifatida voyaga yetkazadi. 

5.  Sadoqat  –  «jamiki  huquqlarimizdan  foydalanishimiz  va 

barcha  vazifalarimizni  ado  etishimizdir»

6

.  A.Fitrat  sadoqatni 

ijtimoiy  axloq  turlaridan  biri  sifatida  talqin  qilib,  insonni  ikki 

olamda  baxtga  yetaklovchi  omillardan  biri  sifatida  uqtiradi.  «Bu 

dunyoda  mo‘’tabar,  oxiratda  baxtiyor  bo‘lishni  istaganlar,  deb 

yozadi A.Fitrat, - o‘zlarida sadoqatni paydo qilib, doimiy odatlariga 

aylantirishlari  kerak.  Ijtimoiy  aloqalarning  yagona  nazoratchisi 

sidqu sadoqatdir»

7

. Kishi o‘zligidagi sadoqat tuyg‘usi bilan ijtimoiy 

                                                 

1

 Fitrat A.Rahbari najot / SH.Vohidov tarjimasi. – T.: 

«

Sharq

»

, 2001. – 100 b. 

2

 Fitrat A. Rahbari najot / SH.Vohidov tarjimasi. – T.: 

«

Sharq

»

, 2001.– 101 b. 

3

 O‘sha manba. – 101 b. 

4

 Fitrat A. Rahbari najot / SH.Vohidov tarjimasi. – T.: 

«

Sharq

»

, 2001.– 103 b. 

5

 O‘sha manba. – 104 b. 

6

 Fitrat A.Rahbari najot / SH.Vohidov tarjimasi. – T.: 

«

Sharq

»

, 2001. – 108 b. 

7

 O‘sha manba. – 108 b. 

---

533 

foydali  shaxsga  aylanadi.  Sadoqat  ezgu  ishlarga  fidoyi  bo‘lish 

natijasida  shakllanadi.  Olim  bu  masalani  shunday  izohlaydi:  «Bir 

millatning  vakillari  sadoqat  sababli  bir-birlariga  o‘zaro  yordam 

beradigan  va  bir-birlaridan  foyda  oladigan  bir  oila  a’zolari 

kabidirlar. Agar oilada sadoqat bo‘lmasa, u uyda osoyishtalik ham 

bo‘lmaydi.  Shuningdek,  millat  og‘alarining  orasida  ham  sadoqat 

bo‘lmasa, rohat, boqiylik ham bo‘lmaydi»

1

. Sadoqat xislati muayyan 

kishida  shakllansa,  u  avvalo,  shu  shaxsning  oilasida  namoyon 

bo‘ladi. So‘ngra u jamiyat ishlarida ko‘rinadi.  

6.  Qanoat  –  «barcha  narsaga  shukur  qilib,  insoniy  martabada 

yuksalmoqdir».

2

  Ta’kidlash  lozimki,  A.  Fitrat  o‘z  zamonida  tarkib 

topgan  qanoat  talqinini  tanqid  qilib,  rad  etadi.  U  yozadi:  «Biz 

turkistonliklarda ajib bir holat borki, axloqiy fazilatlarni va sha’riy 

ajrlarni  yo  bilmasdan,  yo  bilib,  ya’ni  qasddan  xato,  g‘alati 

tushunamiz. Masalan, bugun uyda o‘tirib, hech yerga chiqmay, sa’y-

harakat  qilmay,  qotgan  nonga  rozi  bo‘lishlikni  qanoat  deb 

o‘ylaymiz».

3

  Bu  qanoat  emas,  balki  tanballikdir.  Aksincha,  qanoat 

mavjud narsalarga shukur qilib, nafsni jilovlab,  o‘zgalar ishi uchun 

harakat  qilmoqdir.  Olim  bu  fazilatni  insoniylikni  saqlovchi  mezon, 

axloqning tarkibiy qismi sifatida inson botinida shakllanadi deb talqin 

qiladi  va  axloq  tarbiyasida  mazkur  ma’naviy-axloqiy  fazilatlarni 

shakllantirish  masalasini  tavsiya  etadi.  E’tibor  berilsa,  olim  axloq 

tarbiyasida ko‘proq ijtimoiy tarbiyani nazarda tutadi.   

Ayni  paytda  olim  axloq  fazilatlarining  aksi  bo‘lgan  salbiy 

xislatlarni  aytib,  ularni  rad  etadi.  Bu  borada  u,  ayniqsa,  nodonlik, 

xudbinlik, isrofgarchilik, baxillik, jur’atsizlik, manmanlik, ikkilanish, 

qaysarlik,  g‘azab,  uyatsizlik  (vajohat),  nifoq,  xushomadgo‘ylik 

(shaloq), bekorchilik (ihmol), hirs, munofiqlik (riyo), molu dunyoga 

o‘chlik  (sarvat)  kabi  illatlarni  izohlab  o‘tadi.  Fitrat  bu  salbiy 

xususiyatlar  shaxsni  g‘ofillik  va  inqirozga  boshlashini  alohida 

uqtiradi. 

Shaxsni  ma’naviy-axloqiy  tarbiyalashda  quyidagi  axloqiy 

me’yorlarga asoslanish kutilgan samarani beradi:  

                                                 

1

 O‘sha manba.– 108 b. 

2

 O‘sha manba. – 111 b.  

3

 Fitrat A.Rahbari najot / SH.Vohidov tarjimasi. – T.: 

«

Sharq

»

, 2001. – 111 b. 

---

534 

1. Shaxs irodasini shakllantirish. Iroda ichki his-tuyg‘u, ammo 

muhim insoniy fazilatdir. Iroda kishida bilish, his qilish va chiniqish 

quvvatini hosil qiladi. Iroda vositasida shaxs olam va odamni, voqea 

va hodisalarni anglab yetadi, haqiqatni teran his qiladi, yaxshilik  – 

yomonlik ta’sirida bardoshlilik  ko‘nikmasini hosil qiladi.  Shaxsda 

iroda o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi, balki u muayyan vaqt davomida 

shakllantiriladi.  Irodali  shaxs  jamiyatning  ongli  individi  sifatida 

faoliyat  ko‘rsatadi,  buning  aksi  bo‘lgan  irodasiz  kishi  esa  ongsiz, 

mute va o‘zgalarga qul sifatida shakllanadi. Irodasi baquvvat odam 

o‘ziga ishonadi va murakkab vaziyatda mas’uliyani qo‘lga oladi. 

2. Shaxsni haqiqatgo‘y qilib voyaga yetkazish. Haqiqatgo‘ylik 

muhim  axloqiy  qadriyat  sifatida  shaxsning  ma’naviy  –  axloqiy 

qiyofasida alohida o‘rin tutadi. Haqiqatga intilish shaxsni jamiyatda 

o‘z  o‘rnini  topishiga  yordam  beradi.  Shu  ma’noda,  haqiqatgo‘ylik 

shaxs xarakterini shakllantiruvchi omillardan biridir. 

3.  Shaxsni  insonparvar  qilib  voyaga  yetkazish.  Insonparvarlik 

shaxs  faoliyatiga  ta’sir  ko‘rsatuvchi  va  uni  baholovchi  muhim 

axloqiy  tamoyilidir.  Shaxs  o‘z  faoliyatida  insonparvarlik  fazilatini 

namoyon qilmas ekan, u jamiyatning ilg‘or kishisiga aylana olmaydi.  

Zero,  jamiyatimiz  rivojining  hozirgi  bosqichida  ma’naviy-

axloqiy tarbiya muhim o‘rin tutadi. Chunki jamiyatimiz demokratik 

qadriyatlarni qabul qilib borgan sari uning a’zolarini «tarbiyalovchi» 

da’vogarlar ko‘payib bormoqda. Ayniqsa, yoshlarning ongini, axloqi 

va hayotini izdan chiqaruvchi g‘arazgo‘y kuchlar, turli diniy oqimlar 

o‘z  mutaassibona,  illyuzion  xususiyatga  boy  tarbiya  yo‘llarini 

tiqishtirishga  urinishmoqda.  Bunday  sharoitda  ma’naviy-axloqiy 

tarbiya yo‘nalishlarini aniq belgilab olish dolzarb masala hisoblanadi. 

Shu  ma’noda,  ma’naviy-axloqiy  tarbiya  quyidagi  tamoyillarga 

asoslanadi: maqsadlilik, onglilik, samaradorlik.  

Axloqiy tarbiya ishlari insonda ezgulik, e’tiqodlilik va erkinlik 

tuyg‘ularining  g‘olib  tarzda  shakllantirishga  asoslanishi  va  shaxsni 

ma’naviy-axloqiy jihatdan izchil tarbiyalab borishni taqozo etadi.  

Bunda  ideal  darajadagi  qadriyatlarga  asoslanish  kutilgan 

samarani  beradi.  Bu  borada,  bizningcha,  mutloq  ma’naviy-axloqiy 

tushunchalarga  yangicha  nuqtai  nazardan  qarash  va  asoslanishning 

vaqti  keldi.  Masalan,  shaxsning  axloqiylik  darajasini  belgilashda 

uning  iroda  erkinligiga,  burch  va  mas’uliyatga  egaligini  nazarda 

---

535 

tutish  maqsadga  muvofiq.  Albatta,  bular  mutloq  axloqiylik 

elementlari  hisoblanadi.  Negaki,  shaxsning  iroda  quvvatini,  burch 

tuyg‘usini va mas’uliyat hissi ko‘lamini aniq belgilashni imkoni yo‘q. 

Ayni  paytda,  bu  sifatlarsiz  shaxsning  ma’naviy-axloqiy  darajasini 

belgilab bo‘lmaydi. Iroda, burch va mas’uliyat oliy ma’naviy-axloqiy 

fazilatlar bo‘lsada, ular muayyan ma’naviy muhitda shaxsning xulq-

atvori  va  hatti-harakatida  namoyon  bo‘ladi.  Bu  sifatlar  shaxsni  

axloqiy  jihatdan mudom yuksalib borishiga turtki  berib turadi.  Shu 

ma’noda  shaxsni  ma’naviy-axloqiy  tarbiyalab  borishda  vaj-

sabablarning  muhim  o‘rin  tutishini  e’tirof  etish  lozim.  Ma’lumki, 

axloqiy  motivlar  insonni  yo‘naltirib  turadi,  uning  insoniy  sifatlari, 

fazilatlari  va  hatti-harakatlarini  yangi  asoslar  bilan  to‘ldirib  boradi. 

Ilm-fan inson ruhiyatida ezgulik tuyg‘usini ustuvor ekanligini asoslab 

beradi.  Shu  ma’noda,  Suqrot  (er.  av.  469-399)  haqdir.  U  deydi: 

«Maqsadli yovuzlik qilish mumkin emas»

1

. Mantiqan  qaralsa, inson 

ongli  ravishda  yovuzlik  qilishga  intilmaydi,  yovuzlik  –  inson  ongli 

ravishda qochadigan hatti-harakat. Negaki, ashaddiy jinoyatchi ham 

o‘z  hatti-harakatlarida  ezgulik  harakatlarini  «ko‘radi».  Demak,  har 

bir  shaxsda  iroda,  burch  va  mas’uliyatni  shakllantirishning 

imkoniyatlari  bor.  Bunday  imkoniyatlardan  shaxs  butun  hayoti 

davomida foydalanishi mumkin. Shu ma’noda, ba’zan ishlatiladigan 

«bu  bola  odam  bo‘lmaydi»,  «tarbiyasi  qiyin  bolalar»  kabi  iboralar 

mazmunsiz tushunchalar.  Bunday fikrlash va yondashish shaxsning 

ma’naviy-axloqiy tarbiyasi usullarining eskirgani va texnologiyaning 

zaifligini  ko‘rsatadi.  Shaxsni  butun  hayoti  davomida  tarbiyalab 

borish  ishlarida  nodavlat  tashkilotlarning  faoliyati  va  rolini 

oshirishga  jiddiy  e’tibor  qaratish  kerak.  Chunki  fuqarolik  jamiyati 

institutlarining  davlat  va  hokimiyat  tuzilmalari  faoliyati  ustidan 

ta’sirchan  jamoatchilik  nazoratini  amalga  oshirishdagi  roli 

jamiyatimizda  tobora  ortib  bormoqda.  Bugungi  kunda  jamoatchilik 

va  fuqarolik  nazorati  instituti  jamiyatning  davlat  bilan  o‘zaro 

samarali aloqasini ta’minlash, odamlarning kayfiyatini, mamlakatda 

kechayotgan  o‘zgarishlarga  munosabatini  aniqlashning  muhim 

vositalaridan biriga aylandi. Shu bois ham siyosiy partiyalar, ijtimoiy 

harakatlar, xotin-qizlar qo‘mitalari, turli jamg‘armalar va markazlar 

                                                 

1

 История философии / Под ред. А.А. Гусейнова.– М.: Мисль, 2004. – 91с.  

---

536 

o‘z a’zolarini ma’naviy-axloqiy tarbiyalab borishni birlamchi vazifa 

qatorida  bilishlari  kerak.  Ularning  faoliyatiga  baho  berishda  shu 

nuqtai  nazardan  yondashish  amaliyotini  yo‘lga  qo‘yish  maqsadga 

muvofiqdir. 

Mazkur  tashkilotlarning  ma’naviy-axloqiy  tarbiya  ishlarini 

kuchaytirish  ya’ni,  o‘quv  trening  seminarlar,  ma’naviy-axloqiy 

mavzularni  qamrab  olgan  turli konkurs va tanlovlarni kuchaytirish; 

ma’naviy-axloqliy  talablarga  javob  bergan  shaxslar  va  jamoa 

a’zolarini  rag‘batlantirib  borish  mexanizimini  ishlab  chiqish  va 

yo‘lga qo‘yish orqali jamiyat a’zolari ongi va hayotida ibrat, namuna, 

ixlos fazilatlari majmui ma’naviy ideallarni kuchaytirish kerak. Inson 

ruhi ezgu va yorug‘  g‘oyalarni tez qabul qilish xususiyatiga egaligi 

ma’lum

1

.  Uning  aqli  esa  mantiqiy  asosga  ega  me’yorlar  va 

qonuniyatlarni  qabul  qilishga  moyil

2

.  Shu  sababli  insonni  axloqiy 

tarbiyalashda  uning  ruhi  va  aqlini  to‘g‘ri  shakllantirish  kutilgan 

samarani  berishi  mumkin.  Bu  bilan  inson  tabiatida  ezgulik 

g‘oyalarining ustuvor darajada tarkib toptirish mumkin bo‘ladi.