Ызбекистон Республикаси Давлат соли= =ымитаси
Etikaning kategoriya va tamoyillari
Download 4,95 Mb. Pdf ko'rish
|
Давронов-Фалсафа 2020
|
Etikaning asosiy kategoriyalari kishilarning bir birlariga, oilaga, jamoaga, jamiyatga bo‘lgan munosabatlarini ifodalaydi hamda insonlarni to‘g‘ri yo‘lga solishga, tevarak-atrofda yuz berayotgan hodisalarni baholashga hamda ulardan xulosalar chiqarishga imkon beradi.
Etika kategoriyalaridan biri bu yaxshilik va yomonlikdir. Yaxshilik bu ezgulik alomati, yomonlik esa yovuzlik namoyoni. Etika yaxshilik tushunchasining konkret tarixiy mazmuniga jamiki ijobiy, ma’naviy-axloqiy fazilatlarni kiritadi. Kishilarning meh- natsevarlik, halollik, mardlik, insoniylik, oliyjanoblik, mehr- muhabbati, himmati, muruvvati, kabi ijobiy hatti-harakatlarini yaxshilik deb ataydi va muayyan jamoaga, shaxsga, insonga beriladagan axloqiy baho, fazilatlarni ifodalaydi. Yomonlik esa yaxshilikning aksi, kishidagi salbiy hatti-harakatlar, illatlar amaliyoti. 477 Etikaning yana bir muhim kategoriyasi bu adolat, adolatlilik bo‘lib, ularning mazmunida poklik, to‘g‘rilik, haqiqat mujas- samlashadi. Insoniyat yaralgandan buyon adolatni qadrlab yashagan. «Adolatli bo‘lish – adabning ustuni, insoniylikning asosi hisoblanadi. Har bir kishi adab va insoniylikka yetishaman desa, adolatli so‘z aytuvchiga ham, eshituvchiga ham manfaat yetkazadi. To‘g‘ri so‘zlab o‘lmoq yolg‘on gapirib qutulmoqdan afzal. To‘g‘rilik yaxshilik sari yetaklaydi, yaxshilik esa adolatga yetkazadi» 1 . Adolat bo‘lgan joy gullab-yashnagan, xalq erkin bo‘lgan. Adolat oyoq osti qilingan joyda esa razolat hukm surib, jamiyat tubanlikka yuz tutgan. Inson axloqiy kamolotining fazilatlaridan hisoblangan “adolat” tushunchasi va adolat tuyg‘usi ma’naviy-axloqiy merosimizda keng tavsif hamda tasnif etilgan. Jumladan, bu axloqiy kategoriya xalq maqollarida ko‘p va xo‘p talqin qilingan mavzulardan hisoblanadi. Bir maqolda o‘qiymiz: “Adolat qilichi kesgan qo‘l og‘rimas” 2 . Buning ma’nosi shuki, adolat tarozi posangisi singari har bir ishni tenglik, haqiqat va odilonalik tarzida hal qiladi. Shu sababli adolatli qarorda nohaqlik ham, norozilik ham bo‘lmaydi. Adolat qudratli kuch sifatida muammo yechimini mutlaq darajada hal qiladi. Shu bois ham adovat emas, adolat yengadi degan g‘oya kuchli ma’naviy-ma’rifiy, hamda axloqiy tarbiya vazifasini bajaradi. Adolatga zid bo‘lmish adolatsizlik adovatga yo‘l ochadi. Qayerdaki adolat bo‘lmasa, o‘sha yerda adovat ildiz otadi. Adolatning qudrati o‘zganing manfaatini ro‘yobga chiqarish, oy singari zulmatni yoritish, johillikka barham berish va daryo misoli yerni yashnatish, har bir ishga adolat ko‘zi bilan qarash, bir so‘z bilan aytganda, haqni qaror toptirishdir. Bu ma’nolar adolatning naqadar muhim axloqiy kategoriya ekanligini, adolatparvar bo‘lish kishidan juda katta ma’naviy kuch talab qilishini ko‘rsatadi. Etikaning yana bir muhim kategoriyasi bu burch. U kishilarning jamiyatda o‘z vazifalarini bajarishi odamlarga va ijtimoiy hayotga to‘g‘ri munosabatda bo‘lish kabi fazilatlarini ifodalaydi. Shu ma’noda olimlar tomonidan tez-tez eslatiladigan «Etika - burch
1 Mahkamov U.Axloq - odob saboqlari. – T.: « Fan
» , 1994. – 14 b. 2 О‘zbek xalq maqollari. – T.: « О‘qituvchi » , 1989. –B. 44 -96. 478 haqidagi fandir» 1 degan fikr haqiqatga yaqindir. Chunki, burch- axloqning asosiy tushunchalaridan biri bo‘lib, u shaxsning jamiyatga bo‘lgan munosabatidir. “Burch shaxsning axloqiy faoliyatini ifodalovchi mas’uliyat, onglilik, vijdon kabi tushunchalar bilan chambarchas bog‘liqdir» 2 . Bosh qomusimizning 11-bobida barcha fuqarolarning konstitutsiyada belgilab quyilgan burchlarini bajarishga, qonunlarga amal etishga, boshqa kishilarning huquqlari, erkinliklari, sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilishga, O‘zbekiston xalqining tarixiy madaniy va ma’naviy merosini avaylab asrashga, atrof-tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lishga, qonun bilan belgilangan soliqlar va mahalliy yig‘inlarni to‘lashga majburdirlar va O‘zbekiston Resupblikasini himoya qilish - O‘zbekiston Respublikasi har bir fuqarosining burchidir deb ta’kidlanadi. Etikaning vijdon va vijdoniylik kategoriyasi insonning o‘z xulqini muayyan jamiyat etika qoidalari nuqtai-nazaridan turib axloqiy baholashi va nazorat qilishi, o‘z hatti-harakatlarini va bu hatti-harakatlarga bog‘liq bo‘lgan his-tuyg‘ularni, kechinmalarni o‘zida tahlil etishga aytiladi. Vijdon va vijdoniylik inson uchun g‘oyat zaruriy, qimmatli axloqiy fazilat, uning o‘z mezoni va bahosi bor. Vijdon quvonish, yengil tortish, iztirobdan qutulish, xijolatdan forig‘ va yuzi yorug‘ bo‘lish kabi ijobiy his-tuyg‘ular, shuningdek, tavba, uzr so‘rash, iztirob chekish, pushaymon va xijolat bo‘lish, uyalish kabi salbiy kechinma, his-tuyg‘ularda, hatti-harakatlarda namoyon bo‘ladi. Vijdon inson uchun eng oliy hakam. Yana bir muhim kategoriya inson-sha’ni, or-nomus, qadr- qimmatidir. Qadr-qimmat yoki or-nomus deb insonning jamiyatdagi o‘z qimmatini, izzat-nafsi, sha’ni, sharafi, shon-shuhratini anglashni, ajdodlar, oila va millat sha’niga dog‘ tushurmaslikni va ularning jamiyat tomonidan tan olinishi hamda e’tirof etilishiga aytiladi. U shaxsiy, ijtimoiy, milliy, kasbkor sharafi, yigitlik sha’ni, qizlik nomusi, izzat, hurmat, ishonch, rag‘bat, maqtov, taqdirlov, nishonlash, xotirlash, nomini abadiylashtirish va hokazo kabi axloqiy fazilatlarda namoyon bo‘ladi.
1 Попов Л.А. Этика. – М.: Центр, 1998. – 10 с. 2 Mahkamov U. Axloq - odob saboqlari. – T.: « Fan
» , 1994. – 28 b. 479 Etikaning g‘oyat muhim kategoriyalar turkumiga hayotning ma’nosi va mazmuni, baxt-saodat kiradi. Hayotning ma’nosi deb ongli insonning yashashdan ko‘zlagan maqsadi, uning umri, hayot faoliyatining umumiy yo‘nalishini anglatuvchi jarayonlarga aytiladi. Hayotning ma’nosi insonning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadi, hayotda ko‘zlagan manfaati va belgilagan vazifalarida namoyon bo‘ladi. Professor X.Shayxova hozirgi jamiyatimiz haqida fikr yuritib, shunday deydi: Hozirgi jamiyatimiz «baxtli yashash imkonini yaratmoqda. Bir donishmanddan «Kim baxtli?» deb so‘rashganida u javob beribdiki, «Fikrni to‘g‘rilik bilan, so‘zni rostlik bilan, mehnatni halollik bilan, fe’lni saxovat bilan bezagan kishi baxtlidir» 1 . Demak, bunda quyidagi mulohazalar diqqatni tortadi: 1) Jamiyat baxtli yashash imkonini yaratadi. 2) Shaxsning o‘zi baxtli yashashga intiladi. Demak, shaxs baxtli yashashi uchun to‘rt qoidaga amal qilishi lozim: to‘g‘ri fikrlash; rost so‘zlash; halol mehnat qilish; xush axloqqa ega bo‘lish. Hozirgi sharoitda ham jamiyat yaratgan imkoniyatlardan foydalanish shaxsning o‘ziga, uning faoliyatiga bog‘liq. Shaxs ijtimoiy qonuniyatlarga rioya qilsa, u hayotda baxtli yashab o‘tadi. Chunki, «hayotning ma’nosi faqat yeb-ichish, kiyim-kechak va o‘yin-kulgidan iborat emas. Bu moddiy qadriyatlar insonga yashash va faoliyat ko‘rsatish imkonini beradi» 2 , xolos. Imkoniyatlardan ezgulik maqsadi yo‘lida unumli foydalanish shaxsning o‘ziga bog‘liq bo‘lib, o‘z faoliyatida poklik, halollik, sabr-qanoat va shijoat kabi axloqiy mezonlarni dasturi amal qilishi hayotning haqiqiy mazmunini belgilaydi. Bugungi jamiyatimizda hayot mazmuni shaxsning orzu- maqsadlarini ro‘yobga chiqarishga yo‘naltirilgan. Uning so‘nggi nuqtasi baxtli yashashni ta’sis etishdan o‘zga narsa emas. Shu bois ham hayotning mazmunini yashash uchun kurash, yashash uchun kurash ehtiyojlarini qondirish, ehtiyojlarni qondirish esa, cheksiz jarayon ekanligi va uni muayyan darajada qondirish uchun shaxsda ma’naviy-axloqiy immunitet bazasi bo‘lishi kerak. Hayotning mazmuni bu etika kategoriyasi sifatida ma’naviy - axloqiy qadriyatlar majmuini anglatib, shaxs tomonidan ixtiyoriy
1 Shayxova X. Ma’naviyat va sog‘lom avlod kamoloti. – T.: «Akademiya», 2006. – 13 b. 2 O‘sha manba, – 14 b. 480 tanlab olinadigan, ijtimoiy ma’no kasb etuvchi oliy strategik hayotiy faoliyat uslubi, turmush tarzidir. U axloq kategoriyasi sifatida etikaning markaziy muammolaridan biri bo‘lmish insonning borliq va turmushdagi o‘rni, yashashdan maqsadi va hayot mazmundorligini anglatadi. Inson hayotining oliy maqsadi baxt-saodatga erishishdir. Oddiy so‘z bilan aytganda baxt bu insonning orzu-istaklari, maqsadlariga yetishib yashashidir. Yoki boshqacha qilib aytganda, baxt, baxtlilik har bir kishining moddiy va ma’naviy ehtiyojlarining qondirilganligi, o‘z maqsadlari, orzu-istaklarining ro‘yobga chiqqanligi, hayotdan, o‘z hatti-harakatlaridan ma’naviy qoniqish oqibatida hosil bo‘ladigan oliy ne’matdir. Baxt tushunchasi xilma-xil. Vatan baxti, shaxs baxti, mehnat baxti, yor baxti, oila baxti, farzand baxti, qarilik baxti va boshqalar. Insonga baxt o‘z-o‘zidan kelmaydi. Har bir inson o‘z baxtini halol mehnati, tinch-totuv yashashi, kasbkor, ilm-fan, texnika yutuqlarini egallashi bilan topadi. Demak, baxt-insonlar orasidan o‘zining halol mehnati bilan munosib o‘rin topish, o‘zgalarning yukini yengil qilish, ona xalqi orasida nomi ardoq bilan tilga olinishi, el farovonligi uchun qo‘shgan hissasi, kelajak avlodlarga qoldira olgan yaxshi nomi. Etika kategoriyalari xaqida fikr bildirar ekanmiz, jamiyatning ma’naviy-axloqiy muhitiga doir axloqiy kategoriyalar va hozirgi zamon global etika muammolarini hisobga olish muhim hisoblanadi. Gap shundaki, so‘nggi paytlarda jahon etikashunos olimlari global etika to‘g‘risida fikrlashmoqda 1 . Unga ko‘ra, XXI asr boshidayoq insoniyat hayotiga narkobiznes, OITS, «ommaviy madaniyat» niqobidagi salbiy holatlar, diniy ekstremizm, terrorizm kabi illatlarning tahdidi kuchaydi. Bu umumiy illatlarga qarshi global etika normalarini ishlab chiqish va umumbashariyat ongiga singdirish muhim vazifadir. Albatta, global etika normalari umuminsoniyat uchun ijobiy ta’sir vositasiga ega. Bu normalar milliy axloq an’analarini hisobga oladimi? Bu muammolarni jahon olimlari tomonidan ham hal etishga harakat qilinmoqda 2 . Unga ko‘ra, global etika normalari barcha milliy 1 Эфроимсон В. П. Генетика этики и эстетики. – М.:СПбИзд ПГУ, 1995. – 212 с. Гуревич П. Современний гуманитарний словарь. – Москва: Республика. 1999. Даллемар Ф. Глобальная этика: Преодоление дихотомии «универсализм» - «партикуляризм»// Вопроси философии. – Москва, 2003. – №3. – С. 13-29.
2
Гусейнов А.А. Обшее абсолютной морали // Вопроси философии. – Москва, 2003. – №3. – С. 3-12.
481 axloq an’analariga xos bo‘lgan Adolat, Majburiyat, Hayot maz- munini anglash kabi axloq kategoriyalariga asoslanadi. Ularni odamlar ongi va qalbiga singdirishda «oltin o‘rta hollik» – me’yor qoidalari birlamchi hisoblanadi 1 . Shu ma’noda, hozirgi jamiyat ma’naviy-axloqiy muhitiga doir axloqiy kategoriyalarni belgilashda global etika normalari sifatida belgilanayotgan quyidagi axloqiy kategoriyalarni ham hisobga olish maqsadga muvofiq: 1. Shaxsda adolat tuyg‘usini shakllantirish. 2. Shaxsda majburiyat ko‘nikmasini hosil qilish. 3. Shaxsni hayotsevarlikka o‘rgatish. Mazkur axloqiy qadriyatlarni shaxsning ongi va qalbiga singdirishda quyidagi me’yor tamoyillariga asoslaniladi: insoflilik, vijdonlilik, aqllilik. Zero, boshqa global muammolardan farqli o‘laroq, global etikaning tushunchalari, normalari, g‘oyalari va axloqiy qadriyatlarini ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etish borasida izchil ishlar olib borilmoqda. Milliy jamoa, umuman, jamiyat ma’naviy-axloqiy muhitiga doir axloqiy kategoriyalarni belgilashda global etika normalariga uyg‘unlashish muhim masala. Ta’kidlash lozimki, milliy jamiyatning ma’naviy-axloqiy muhitini ta’sis etishda eng maqbul yo‘lni tanlash lozim bo‘ladi. Chunki milliy an’analar o‘ta ustuvor darajada qabul qilinsa, jamiyat ma’naviy-axloqiy muhitida mahdudlik, xudbinlik va mutaassiblik illatlari paydo bo‘ladi. Bordi-yu, umumbashariy odatlar keskin ustuvorlik qilsa, jamiyat ma’naviy-axloqiy muhitida milliy qiyo- fasizlik, o‘zlikni yo‘qotish va havoyi ideallarga sodiqlik tarkib topadi. Bu muammoni hal qilishda bugungi falsafiy fanlar jumladan, etika oldida muhim vazifalar turibdi. Shu ma’noda, jamiyatimiz ma’naviy- axloqiy muhitining asoslari va me’yorlarini belgilashda ma’naviy va axloqiy omillarga e’tibor qilish maqsadga muvofiq. Ta’bir joiz bo‘lsa, ma’naviylik – odoblilikning ichki jihati, axloqiylik esa uning reallikda namoyon bo‘lishidir. Etikaning tamoyillariga insonparvarlik, mehnatsevarlik, vatan- parvarlik va o‘zaro hamkorlik kabilar kiradi. Insonparvarlik (guma- nizm) - kishilarga nisbatan mehr-oqibatli, muruvvatli, himmatli, hurmatli bo‘lish, kishilarga yaxshilik qilish, kishi gunoh qilganda
1
//Вопроси философии. – Москва, 2003. – №3. – С. 42-48.
482 ham uni kechirish, uni tushunishga harakat qilish, kishining sha’ni va mustaqilligini hurmatlash demakdir. Insonparvarlik odamzot paydo bo‘lgandan beri paydo bo‘lgan shaxsiy, faqat insongagina xos ongli fazilat. Uning negizida odamlar- ga mehr-oqibat ko‘rsatish, ularni hurmatini joyiga qo‘yish, ardoqlash, insonning moddiy farovonligini oshirish, ma’naviy kamolatini yuksaltirish, baxtli, sifatli, erkin, ozod, dahlsiz yashashini ta’minlash, kelajagi haqida g‘amho‘rlik qilish kabi maqsad va g‘oyalar bilan sug‘orilgan axloqiy hatti-harakatlar hamda fazilatlar yotadi Etikaning yana bir muhim tamoyili mehnatsevarlik, ya’ni insonning moddiy va ma’naviy boylik yaratishga va ijodkorlikka hamda farovon umuminsoniy taraqqiyotni ta’minlashga qaratilgan faoliyat. Mehnatsevarlik kishi kamolotining birlamchi omillaridan biri hisoblanadi. U kishilarni muhtojlikdan, ma’naviy - axloqiy buzuqlikdan saqlab insonni ham ma’nan, ham jismonan chiniqtiradi. Mehnat, mehnatga bo‘lgan munosabat tufayli odamning obro‘ e’tibori ortadi, kishilar haqida yaxshi taassurot va yaxshi nom qoladi. Eng asosiysi kishilarda mehnatsevarlik fazilati ularning hayotini sermazmun, serjilo va barakali qiladi. Etikaning eng muhim prinsipi bu vatanparvarlik, Vatan tuyg‘usi, Vatanni sevishdir. Milliy davlatchiligimiz rivojida etikaning asosiy tamoyili bo‘lmish vatanparvarlik g‘oyasi ham muhim o‘rin tutgan. Unga ko‘ra, Vatan – insonning bir parchasi (bu atama o‘zbek tilida «yurt» deb yuritilgan), davlat Vatan manfaatlari uchun tuziladi. Ilk muqaddas kitob – «Avesto»da Vatan deganda «Insonning boti- nini, inson uchun zarur bo‘lgan yer va suvni tushunish» uqtiriladi 1 . Shuningdek, Vatan nomini pok saqlash va uni muqaddas bilish qat’iy talab darajasiga ko‘tarilgan. Hatto Vatan tuprog‘ini pok saqlash maqsadida insonning jasadi tuproqqa ko‘milmagan, faqat suyak tarzida ko‘milgan, xolos. Bunday vatanparvarlik madaniyati, ayniqsa, davlat xizmatchilarida kuchli shakllangan edi. Unga ko‘ra, davlat xizmatchilarining asosiy burchi Vatanni himoya qilishdan iborat bo‘lgan. XIX asrda sharqshunos olim I.Bichurin Xitoy solnomalarida bir bitigni uchratgan va quyidagicha tarjima qilgan: «Tabg‘ach imperatorlaridan biri turkiylar xoqoni Modega (bu shaxs eramizdan
1 Avesto. Tarixiy - adabiy yodgorlik. – T.: « Sharq
» , 2001. – 101b. 483 avvalgi IX-VIII asrlarda faoliyat yuritgan O‘g‘uzxon) maktub jo‘nat- di. Maktubda xonning eng suyukli malikasini tortiq qilish so‘ralgan edi. Turkiylar xoqoni davlat a’yonlari bilan kengash o‘tkazdi. Ken- gash ahli bir ovozdan dedi: «Bosh malikamizni so‘rashga qanday haddi sig‘di?! Kurashamiz». Lekin xoqon o‘zgacha yo‘l tutib, mali- kani so‘ralgan yurtga yubordi. Tabg‘ach imperatori yana maktub yozdi va bu gal turkiylar xoqonining o‘zi minadigan tulpor otini so‘radi. Turkiylar xoqonligining a’yonlari Kengashda tulpor otni bermaslik va Tabg‘achga qarshi urush e’lon qilishni tavsiya qilishdi. Biroq turkiylar xoqoni bu gal ham so‘ralgan tulpor otni berib yubordi. Turkiylar yurtiga uchinchi maktub keldi, unda shunday deyilgandi: «Mamlakatingizning biz tomondagi hududida tashlandiq bir parcha yer bor, shuni bizga bersangiz». Turkiylar xoqoni yana Kengash cha- qirib, masalani kun tartibiga qo‘yadi. Kengash qatnashchilari: «Haqiqatan ham u yer tashlandiq, botqoq, ekinga yaroqsiz joy, bersak bo‘ladi», deyishadi. Shunda xoqon: «yo‘q, ular bu tashlandiq yerni so‘rash bilan bizdan Vatanni so‘rashyapti, endi kurashamiz», 1 -
deydi. Turkiylar xoqoni qudratli qo‘shin bilan yurish qiladi va dushmanni yengadi. Xitoy solnomalarida yozib qoldirilgan bu tarixiy voqeada vatanparvarlik tamoyili shunday xulosani beradi: birinchi- dan, Vatan manfaatini himoya qilishda xalqlarning vatanparvarlik tuyg‘usi muhim rol’ o‘ynaydi; ikkinchidan, Vatanning keraksiz joyi bo‘lmaydi u muqaddas bo‘lib, Vatan manfaatlariga doir masalalar davlat miqyosi darajasida ko‘rib chiqiladi; uchinchidan, Vatanga dahl qilinganida, uning himoyasida qat’iy bo‘lish hamma uchun burch hisoblanadi. Davlatchiligimiz tarixida bunday voqealar ko‘p bo‘lgan. Lekin davlat a’yonlari va xalq bunday voqealarga munosib javob berishgan. Ular birov madaniyat so‘rasa, berganlar (yuqoridagi vo- qeada «malika» – turmush tarzi, urf-odat, madaniyat timsoli), mulk so‘rasa berganlar (yuqoridagi voqeada «ot»-boylik, mulk timsoli edi), biroq Vatan haqida so‘z borganida hotamitoylik qilinmagan. Vatanni muqaddas bilish va uni himoya qilish eng oliy axloqiy qadriyat darajasiga ko‘tarilgan. Shu bois ham etikada vatan, vatanparvarlik asosiy axloqiy tamoyil sifatida milliy va umuminsoniy jihatdan o‘r- ganiladi. Vatanga muhabbat oddiy mafkuragina emas, balki barkamol
1 Qаранг: Бичурин И.В. Собрание сведение о народах обитавших в Средней Азии в древних временах. – М.: Госиздат, 1951. – 104с. 484 axloqdir. Vatanparvarlik tushunchasi tarkibiga kirgan barcha fazilat- lar axloqiy qadriyatlar tizimiga ham kiradi. Xalqimiz Vatanni bizga iloha Umay onamiz bergan deb hisoblashar, shu sababli Vatanga «ona» so‘zini qo‘shib aytishar edi. VIII asrdagi shahzoda To‘nyuquq bizni ogohlantirgan edi: «O‘, turkiy xalq! Pokning uyati yaxshi, dey- dilar. Tangri Umay muqaddas yer-suvni (Vatanni) bosib berganmi, nega uning himoyasida sustlanasan. Chekinma, Vatan uchun o‘lsang ham mayli!» 1 . Demak, vatanga xiyonat qilish onaga xiyonat qilish hisoblanadi. Shunday ekan, or-nomusli bo‘lish, insonparvarlik, va- tanparvarlik, mehnatsevarlik, adolatparvarlik, mardlik va qahramon- lik, mehr-muruvvatlilik, sabr-toqatli ya’niy iymonli bo‘lishlik kabi axloqiy qadriyatlarimiz bugungi kun shiori bo‘lmog‘i lozim. Yosh- larimizni mazkur fazilatlar sohibi qilib tarbiyalamog‘imiz shart. Etikaning yana bir muhim prinsipi baynalminallik va xalqaro hamkorlikdir. Baynalminalchilik arabcha “baynalmilal”, millatlararo so‘zidan olingan bo‘lib, jahondagi yoki muayyan mamlakatdagi barcha millat va elatlarning tengligi, hamjihatligi va hamkorligini ifodalaydi. Etikaning, axloqiy munosabatlarning me’yorlariga xushmuo- malalik va shirinsuxanlik, halollik va rostgo‘ylik, kamtarlik, faxr va iftixor, oliyhimmatlilik, samimiylik, sadoqat va vafo, sharmu-hayo singarilar kiradi. Xushmuomalalik insonning kishilarga hurmat, samimiy, yoqimli, muloyimlik bilan ifodalanadigan hatti-harakatlari va fazilatlaridir. Xushmuomalalik shirinsuxanlik deb yuritiladi. "Bizda xushmuomalalikdan ham ko‘ra qimmatliroq va qadr-qimmati baland boshqa narsa yo‘q", – deb yozgan edi, ispan yozuvchisi M.S.Servantes. Insonlar hayotida halollik va rostgo‘ylik singari Etika mezonlari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ularni inson Axloqiy sofligining ko‘zgusi deyish mumkin. Chunki ularda kishining axloqiy e’tiqodi ham, maqsadlari ham, hatti-harakatlari ham xuddi oynadagidek shaffof aks etib turadi. Halollik kishi hatti-harakatlarining va xulqi- ning to‘g‘riligi, qat’iyligi, samimiyligi bilan ifodalanadi. Halollikka eng yaqin fazilat rostgo‘ylik bo‘lib, uni haqgo‘ylik ham deb ataydilar. Insonning rostgo‘yligi, haqiqatni sevishi, achchiq bo‘lsa ham undan
1 Abdurahmonova G‘., Rustamov A. Bitigtoshlar. – T.:
« O‘qituvchi » , 1982.
– B.76 - 77 . 485 yuz o‘girmasligi, yolg‘onchilikka yo‘l qo‘ymasligi uning axloqiy barkamolligining sinov toshi (etaloni) axloqiy fazilatidir. Inson axloqiy qiyofasini ifodalovchi mezonlardan biri kamtarlik bo‘lib, u kishining sodda tabiatligini, boshqalardan o‘zini ustun qo‘ymas- ligida, kishilarning hayotiy tajribalariga, bilimiga, his-tuyg‘ulariga hurmat tarzida namoyon bo‘ladigan hatti-harakatlarini ifodalaydi. Ammo kamtar bo‘laman deb o‘z qadr-qimmatini yerga urmaslik, izzat-nafsini poymol qildirmaslik lozim. Hatto, ortiqcha kamtarlik pinhona takabburlik, manmanlik ham bo‘lishi mumkin. Demak, kamtarlik insonga obro‘, kuch-quvvat baxsh etadigan, obro‘-e’ti- borini oshiradigan va uni takabburlik, maqtanchoqlik, dimog‘dorlik, manmanlik, mensimaslik kabi qusurlardan xalos qiladigan fazi- latlardir. Bu ibratli mezon bilan kishining irodaliligi, chidamliligi, sabr-toqatliligi ham hamohang va yaqindir. Yana bir mezon bu sharm-hayo bo‘lib, u kishilarning nafsni tiyish, yomonlikni tark etish, behayolardan o‘zini olib qochish, ehtiyotkorlik qilish va uyalish, nomus, sharafini saqlash kabilarni anglatadi. Uning aksini oddiy tilda behayolik, uyatsizlik, sharmisorlik deyiladi. Sharm-hayo, andishalik bilan bog‘liq bo‘lib, u kishining oqibatni o‘ylab, yuz xotir qilib qila- digan hatti-harakatlarini ifodalaydi. Hayo-ibolilik – Sharq xalqlariga xos bo‘lgan axloqiy go‘zallikning g‘oyat ko‘rkam va go‘zal ko‘rinishi. Ibn Sino hazratlari aytganidek, “Insonda doim turadigan husn va latofat hayo ila iffatdur. Hayosiz yuz jonsiz jasad kabidir” deydilar. Alisher Navoiy: “Vafosizda hayo yo‘q hayosizda vafo yo‘q” degan bo‘lsa, A.Avloniy: “Hayo – dilni ravshan qiladurg‘on bir nurdirki, inson har vaqt shul ma’naviy nurning ziyosiga muhtojdir” deya o‘z fikrini bayon etadi. Hayo-ibolilik – bu poklik, sabr-bardosh, qanoat, odob, ixlosdir. Etikaning eng muhim mezonlaridan biri do‘stlik bo‘lib, kishilar- ning o‘zaro yordamini, hamkorligini, yaqinligi, hatti-harakatlari va fa- zilatlarini ifodalaydi. Do‘stlik kishilar o‘rtasidagi qiziqish va manfaat- lar, maqsadlar birligiga, o‘zaro yaqinlikka moslanadigan munosabatdir. Yuqoridagilarning hammasi Etikaning mezonlarini ifodalaydi. Jamiyatning axloqiy muhiti hamisha axloq qonuniyatlariga asosan me’yorlashtirib boriladi. Chunki axloq universal hodisa – uning qoidalari, normalari va talablari o‘zgarmaydi, hamisha hamma uchun umumiy talab hisoblanadi. Xulqiy fazilatlar, fe’l-atvor 486 xislatlari o‘zgarib borishi mumkin, lekin ular axloq qonuniyatlari doirasida o‘zgarishi kerak. Shu ma’noda bugungi jamiyatimizning ma’naviy - axloqiy muhiti va uning axloqiy darajasi talab darajasida, unga milliylik va umuminsoniylik xos. Buning sababi shundaki, jamiyatimizning axloqiy muhiti qadimgi tarixiy tajriba hosilasidir, bizda kattaga hurmat, kichikka izzat, oilaga sadoqat, muhtojga saxovat, o‘ziga talabchanlik va Vatanga nisbatan fidoiylik axloqiy madaniyat darajasiga ko‘tarilgan. Bu qadriyatlarsiz bizning axloqiy ongimiz g‘arib bo‘lib qoladi. Bu konservativ hodisa emas, aksincha, milliy o‘ziga xoslik va mental xarakterga egadir. O‘zbekistonda demokratik huquqiy davlat va erkin fuqarolik jamiyati barpo etish sharoitida axloqshunoslik fanniing ahamiyati ham ortib bormoqda. Chunki yangi jamiyat yangi axloqiy madaniyatni taqazo etmoqda.
Download 4,95 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish