Ызбекистон республикаси адлия вазирлиги

Баҳо, 
сўм 
Талаб, 
килограмм 
25 
100 
18 
300 
12 
600 
6 
1000 
2 
1500 
Гўшт бозори мисолига қайтамиз. Истеъмолчилар 1 килограм-
мининг нархи 25 сўм турадиган гўштдан 100, 18 сўм бўлса – 300, 12 
сўм бўлса – 1000 килограмм, борди-ю, нархи 2 сўм тушса, 1500 
килограмм харид қилишади. Ушбу ҳолда истеъмолчининг хатти-
ҳаракати гўштнинг нархи тушганда уни кўпроқ сотиб оладиган айрим 
харидорни рағбатлантирган сабабларга боғлиқ бўлади. Шартли 
мисолда келтирилган маълумотларни жадвалда жамлаб, унинг 
асосида график тузиш мумкин. 
Талабнинг ўзгарувчанлиги
. Нархнинг ўзгариши билан боғлиқ 
бўлган талаб ўзгаришининг йўналишинигина эмас, балки бу ўзгариш-
нинг даражасини ҳам билиб олиш муҳимдир. Нархга яраша 
талабнинг ўзгарувчанлиги (НТЎ) унинг кўрсаткичидир. 
 
 
 
 

---

Бунда, Т – нарх ўзгаришидан олдинги талаб, ДТ – нарх ўзга-
риши натижасидаги талаб ўзгариши, Н – товарнинг нарх ўзгариши-
дан олдинги нархи, ДН – нархнинг ўзгариши. 
Талабнинг камайиши қонунига мувофиқ, нарх ва талаб қарама-
қарши йўналишда ўзгариши сабабли нарх ўзгарувчанлигининг миқ-
дори ҳамиша нолдан кам бўлади. Бизни ушбу кўрсаткичнинг мутлақ 
миқдоригина қизиқтиради. Бунда учта вариант бўлиши мумкин: 1) 
талаб нархга қараганда кўпроқ даражада ўзгарса, унда /НЎ/-1. Ўзга-
рувчанлик кўрсаткичидаги нарх билан талабнинг мутлақ ўзгаришига 
эмас, балки улар нисбий ўзгаришининг қиѐсланишига эътибор берай-
лик. Тилга олинган учта ҳолатнинг биринчисида талаб ўзгарувчан, 
иккинчисида – талабнинг ўзгарувчанлиги бирга тенг, учинчисида – 
талаб ноўзгарувчан ѐки қатъий бўлади. 
Бир товарнинг ўзига талаб исътемолчиларнинг турли гуруҳлари 
учун ўзгарувчан ѐки ноўзгарувчан бўлиши мумкин. Лекин шундай 
товарлар ҳам борки, уларга талаб ҳамиша ва аҳолининг ҳамма гуруҳ-
лари учун амалда ноўзгарувчандир. Биринчи галда, зарур буюмлар, 
хусусан, озиқ-овқат маҳсулотлари шу хилдаги товарлар жумласига 
киради. Мисол учун ноннинг нархи ошса, камроқ сотиб олинмайди. 
Чунки у ғоят зарур озуқадир. Натижада нон истеъмол қилишни ка-
майтирмаслик учун бошқа товарларга қилинадиган харажатлар қис-
қартирилади. Иккинчи томондан, нон озуқа муҳтожлигини қониқти-
ришнинг жисмоний чегарасига эга бўлиб, у зудлик билан қондири-
лади. Нон нархининг пасайиши эса уни кўпроқ истеъмол қилишга 
олиб келмайди, албатта. 
Муайян жой ѐки ижтимоий гуруҳ учун анъанавий бўлган истеъ-
мол буюмлари шундай товарлар жумласига кирадики, уларга бўлган 
талаб ноўзгарувчандир. Масалан, Ўзбекистонда гуруч шундай маҳсу-
лот жумласидандир. Гуруч нархининг тушиши ѐки ошиши уни истеъ-
мол қилишда, демак, унга бўлган талабда катта ўзгаришлар рўй 
бермайди. 
Талаб қилинган товарлар миқдорини бир қанча омиллар, яъни 
товар ѐки хизматлар нархи, харидорлар диди, истеъмолчилар дарома-
ди, ўринбосар товарлар ва хизматларнинг нархи, товар ва хизмат-
ларни харид қилиб олувчиларнинг умумий сони, инфляция эҳтимоли. 
Аммо талаб фақат товарлар нархигагина эмас, балки харидор-
ларнинг даромадларига ҳам боғлиқ. Даромад билан талабнинг ўзга-

---

ришлари ўртасида боғлиқликни аниқлаб берувчи кўрсаткич даромад-
га яраша талабнинг ўзгарувчанлиги (ДТЎ) деб аталади. Бу кўрсаткич 
қуйидаги формула бўйича ҳисоблаб чиқилади: