Iymon qo'shigi

Yeyilish turlari va ularning hosil bo'lish sabablari

Yeyilish luri	Yeyilish sababi	Ycyiladigan dctal
Toliqish	Sirtqi qatlam matcriali mikrohajmlarining qayta deformatsiyalanishidagi toliqib buzilishi naiijasidagi mexanik yeyilish	Podshipniklar
Adge2iya (ilashib qolish)	Tishlashib qolish. malcrialni ichidan sug'urib olish, uni bitta ishqalanish yuzasidan boshqasiga ko'chirish va hasil bo'ladigan notekisliklarning lutashgnn yuzalarga ta'siri naiijasida ycvilish -	Tirsakli val bo'yinlnrining vtulkasi
Fretting	Kichik tebranma nisbiy siljishlardagi tutashgan jismlarning mexanik yeyilishi	Shlitsalar
Abraziv	Erkin yoki niahkamlnngan holatdagi qalliq zarralaming. asosan, kcsuvchi yoki limovchi ta'siri natijasida materialning mexanik yeyilishi	Silindr, porshcn halqasi
Gidro (gazo) abraziv	Suyuqlik (gaz) bilan birga ycyilayotgan jismga nisbatan harakalda bo'lgan qattiq zarralaming ta'siri natijasida abraziv yeyilish	Plunjcr juft- ligi, chiqarish klapanlari
Eroziya	Suyuqlik va (yoki) gaz oqimining ta’siri natijasida mexanik yeyilish	Nasoslar
Gidro(gazo) croziyn	Suyuqlik va (yoki) gaz oqimining ta'siri natiiasida mexanik vcvilish	Nasoslar
Elcktro- eroziya	Elcktr toki o'tganda razryadlarning ta’siri naiijasida yuzaning erozion yeyilishi	Uzgichlar tutashmalari
Kavitatsiya	Qattiq jismning suyuqlikka nisbatan luirakati vaqlida gidrocrczion yeyilish. bunda gaz pufak- chalanning yuza yaqinida и г i lib birlashishi bosim yoki tcrnpcraluraning mahalliy nshi- shini kchirib chiqaradi	Snv nnsosi parragi
Vodorod	Atrof-muhitdan yoki ishqalanish juftligini tashkil ctuvchilardan vodorod ujralib chiqishi va uning yupqa sirt qatlumida lo'planishi natijasida yuzaning ishqalanishda sliikast- lanishi	Tormoz kolodkalari. barahanlar, disklar
Oksidlanish	Korrozion-mexanik yeyilish bo'lib, bunda materialning kislorod yoki oksidlovchi atrof-	Sliarnirli-bolili birikmalar

	niuhil bilan kimyoviy reaksiyasi yeyilishga asosiy la’sir korsatadi	Sharnirlibcillli birikmalar
Fretting konoziya	Tutashuvchi jismlarning kichik tebranma nisbiy siijishlardagi korrozion-mexanik yeyilishi	Prujinalar, vkladishlar

Metallar yeyilishi ko‘p omillarga bog‘liq. Alohida omillarning la’sirini aniq ajratish qiyin. Yeyilish jarayonini o‘rganish 11 uchta (mexanik, fizik. kimyoviy) tabiatga ega ekanligini ko'reatadi: bevosita (yoki muhit orqali) tutashuv, metall faol qatlamining kimyoviy reaksiyasi, metall strukturasining buzilishi.
Detallar yeyilishini o'lchashda ko'proq mikrometrlash, tarozida tortish usullari qo'llaniladi. Mikrometrlashning afzalligi bevosita oMchash mumkinligi, o‘lchashning soddaligi va osonligi, yeyilgan yuzalarni kuzatish imkoniyati borligidir. Sinovlarning uzoq vaqt davom etishi va ko‘p mehnat sarfl, natijalaming detal deformatsiya- siga bogMiqligi, yig‘ish va qismlarga ajratish zarurligi bu usulning kamchiligi hisoblanadi.
Tarozida tortishningafzalliklari mayda detallami 0,0001 ggacha aniqlik bilan tortish mumkinligi, usulning oddiyligi. Qismlarga ajratish zarurligi, chiziqli yeyilishni o'lchash qiyinligi, sinchiklab tozalash talab etilishi — bu usulning kamchiligi hisoblanadi.
Detaining chekli va yo‘l qo‘yilgan yeyilishini aniqlash.
Detaining chekli holati chckli yeyilishi bo'yicha belgilanadi. Detal va birikmalarning chekli holati uchun uchta mezon tavsiya etiladi: texnik (buzilmay ishlash), texnologik (ish sifati) va iqtisodiy.
Baza detallarning chekli yeyilishini, ko'pincha, mashinadan foydalanish va ta’mirlashda olingan amaliy ma'lumotlarga ko'ra belgilanadi.
Detaining to‘liq resursi T_dl ni aniqlash uchun uning ish vaqtiga bog‘langan yeyilish egri chizig'i va chekli yeyilish qiymali E_chek boMishi zarur:
Echek
l.r
Echck “ Ey q
VQ
bu yerda: E
detaining yo‘l qo'yilgan yeyilishi, m; T_lr

• 
  detaining ta'mirlashlar orasidagi resursi, motosoat. Yuqoridagi formuladan ushbuni olamiz:
  

'УЯ-
click
LljrT'.r
T_(tl.

(OJ) Avtomobillarni ta'mirlash ascslari
Avtomobiining eskirishi va uning chcgaraviy holati to‘g‘r:sida tushuncha. Zamonaviy avtomobillar uzoq muddat foydalaniladigan murakkab tuzilma hisoblanadi. Avtomobillardan foydalanish jara­yonida uning dctallarining ish xarakteristikalari qayta tiklanmay- digan holatgacha yomonlashsa, bu — eskirish deb ataladi. Eskirish asosida detallarning fizik yeyilish hodisasi yotadi, bu hodisa avtomo- bilni ishlatish davrida ham, saqlash jarayonida ham sodir bo'ladi. В i r i n с h i holdagi yeyilishlar detallarning gcomctrik o'lchamlari vashakllarining o'zgarishi, materialining toliqish mustahkamligining pasayishi sifatida namoyon bo'ladi. I к к i n с h i holdagi yeyilishlar esa ayrim materiallarning korroziyalanishi, bikrligining yo'qolishi, strukturaviy o'zgarishlar sodir bo'lishi va xususiyailarining o'zga- rishi sifatida namoyon bo'ladi.
Vaqt o'tishi yoki ishlash muddatining ortishi bilan avtomo- bilda yoki uning alohida qismlarida chcgaraviy holat yuz beradi, undan so'ng avtomobildan foydalanish nomuvofiq bo'lib qoladi, chunki unda avtomobil yoki uning agrcgutlari chcgaraviy holatga yetgan bo'ladi.
Avtomobil yoki uning agrcgatlarining chegaraviy holati. Bunda avtomobildan foydalanish maqsadga muvofiq bo'lmaydi yoki uni soz holatga o'tkazish, yoki ish xususiyatini tiklashning imkoni bo'lmaydi. Avtomobiining chcgaraviy holati mezoni quyidagilardan iborat:

• 
  xavfsiz ishlash holatini tiklab bo'lmaydi;
  
• 
  texnik xarakteristikasini ruxsat ctilgan chegaralar darajasi- gacha kellirib bo'lmaydi;
  
• 
  ishlatish samaradorligi ruxsat ctib boMmaydigan daraja- gacha pasayadi.
  

Cliegaraviy holat ko'rsatkichlarining miqdoriy qiymatiari me'- yoriy-texnik hujjatlar bilan bclgilanadi.
Avtomobil motorining cliegaraviy holati deb quyidagilarni aytisli mumkin: silindrlar blokida dastgohda aniq mexanik ishlov berib bartaraf etiladigan yoki bartaraf etilmaydigan hamda pechda qizdirib payvandlashni talab etadigan nosozliklar; tirsakli val bo'yinlarining cliegaraviy yeyilishi; silindr-porshcn guruhi dctalla­rining cliegaraviy yeyilishi va hokazolar.
Avtomobil soz, ishlatishga yaroqli, ishlatishga yaroqsiz va chegaraviy holatlarda bo'lishi mumkin.
Avtomobilni ishlatishga yaroqsiz holatdan ishlatishga yaroqli holatga o'tkazish tiklash yoki fa 'mirlash operatsiyaiari yordamida amalga oshiriladi. Obyektning ish xususiyatini tiklash lo’xtovni identifikatsiyalash, lining clementlarini almashtirish, rostlash va elementlarning texnik holatini nazorat qilish hamda butun obyekt­ning ish xususiyatini yakuniy nazoral qilish operatsiyaiarini o‘z 12 ichiga oladi. Obyektni chegaraviy holatdan ishlatishga yaroqli holatga o'tkazish ta’mirlab amalga oshiriladi. Bunda butun bir obyektning resursi tiklanadi.
Avtomobillarni ta'mirlash turlari, usullari va tizimi. Ta’mirlash buyumva uning tashkil etuvchi qismlarining sozligi yoki ishla­tishga yaroqliligi hamda obyekt resursini tiklashga qaratilgan kompleks operatsiyalar majmuyi hisoblanadi. Avtomobil (avtobus) lar va ularning agregatlari avtomobil texr.ikasiga tegishli buyumlar qatoriga kiradi. Yig‘ish birliklari va alohida detallar ularning tashkil etuvchi qismlari hisoblanadi.
Mavjud qator belgilari bo‘yicha ta’mirlash har xil turlarga bo‘Iinadi. Mashina resursini tiklash darajasi bo‘yicha ta'mirlash tubdan va joriy ta’mirlash I a rga bo‘linadi.
Tubdan ta’mirlash buyumning sozligini va uning resursini to‘liq yoki unga yaqin bo'lgan holatgacha tiklash uchun amalga oshiriladi. Bunda buyumning istalgan qismlari (baza detallari ham) yangisiga yoki ta’mirlanganiga almashtirilishi murnkin. Ta’mirlangan buyumning to'liq resursiga yaqin boMgan qiymati me’yoriy-texnik hujjatlarda keltiriladi. Uning qiymati avtomobillar va ularning agregatlari uchun hozirgi sharoitda yangi avtomobil resursining 80 % ini tashkil etadi. Yengil avtomobil va avtobuslaming baza qismi bo ‘lib, ularning kuzovi hisoblanadi. Yuk avtomobillarida esa baza qism vazifasini rama bajaradi. Agregatlarning baza detallariga motorda: silindrlar bloki, uzatmalar qutisi, orqa ko‘prik; rul mexanizmida karter; old o‘qda old o‘q balkasi; kuzov yoki kabinada korpus; ramada bo‘ylama balka kiradi.
Avtomobilni tubdan ta’mirlash uni to‘liq qismlarga ajratish, qismlarni nuqsonlari bo'yicha saralash, detallarni ta’mirlash yoki almashtirish, agregatlar va qismlarni tubdan ta’mirlash yoki almashtirish; avtomobilni yig‘ish, rostlash va sinashni o‘z ichiga oladi.
Agregatlar quyidagi hollarda tubdan ta’mirlashga yuboriladi: baza va asosiy detallarni ta’mirlash ehtiyoji tug‘ilganda; agregatni toMiq qismlarga ajratish talab etilganda; agregatni ishlatishga yaroqliligini joriy ta'mirlash bilan tiklab boMmasa yoki bu ish iqti- sodiyjihatdan maqsadga muvofiq boMmagan hollarda.
ToMiq komplekt holdagi avtomobil o'zining toMiq xizmat mud- datida, odatda, bir marta tubdan ta’mirdan o'tkaziladi. Bunda avtomobilni tubdan ta’mirlashga qadar yoki undan so'ng uning agregat va qismlarining tubdan ta’mirlanishi hisobga olinmaydi.
To‘liq komplektlangan avtomobilni tubdan ta’mirlanganligi uning tubdan ta’mirlashni talab etuvchi agregat va qismlarini kor- xonaning aylanma agregatlari fondidagi soz agregat la rga almash- tirishni istisno qilishga harakat qilish kerak.
Joriy ta'mirlash buyumning ish xususiyatini tiklash uchun o‘tkazilib, unda buyumning ish xususiyati korxonaning almash- tirishga mo'ljallangan yoki ta'mirlangan qismlariga almashtirib tikla- nadi. Ta’mirlashning bu tiiri avtomobilning bclgilangan yo‘l me’yorini bosib o'tishda sodir bo'lgan turib qolishlar va nosozliklarni qisqa vaqt ichida bartarafetishga qaratilgan. Joriy ta’mirlashda qismlarga ajratish, chilangarlik, payvandlash, yaroqsiz qismlarni almashtirish kabi ishlar quyidagi hollarda amalga oshiriladi:
agregatlardagi baza detallardan tashqari, boshqa detallar chegaraviy holatga yetganda; avtomobildagi agregat va qismlar joriy va tubdan ta’mirlashni talab etganda.
Joriy ta’mirlashdan keyin ta’mirlangan agregat va qismlar nav- batdagi ikkinchi texnik xizmat ko'rsatish (TXK-2) davridagi bosib o'tilgan yoMdan kichik bolmagan masofaning to'xtovsiz bosib o‘tili- shini ta’minlashi lozim.
Rejalashtirilish darajasiga qarab, rejalashtirilgan va reja- lashtirilmagan ta’mirlash turlari bo‘ladi.
Rejali ta'mirlash me’yoriy-texnik hujjatlar talablariga mos ho Ida amalga oshiriladi.
Rejasiz ta'mirlash oldindan belgilanmasdan o‘tkaziladi. Reja- siz ta’mirlash to'xtov va kutilmagan hodisalar oqibatlarini barta­raf etish maqsadida o'tkaziladi. Avtomobillarning texnik holatiga qarab, ta’mirlashning rcglamentlashtirilgan usuli nazarda tutiladi.
Reglamentlangan ta'mirlash rejali ta'mirlash bo'lib, ma’lum ishlatish hujjatlarida belgilangan davriylikda va hajmda buyumni ta’mirlashni boshlash paytidagi texnik holatidan qat’iy nazar bajariladi.
Texnik holati bo‘yicha ta'mirlash rejali ta’miriash hisoblanib, unda buyumning texnik holatini nazorat qilish me’yoriy-texnik huijatlarasosida, me’yoriy-texnik hujjatlarda ko‘rsatilgan ta’mirlash davriyligi va hajmida olib boriladi. Bajariladigan ishning hajmi va uni boshlash payti buyumning texnik holatiga to‘g‘ri keladi.
Ta’mirlash usuli uni tashkil etish shartlari va tartibi bo'yicha aniqlanadi. Ta’mirlanadigan qism qaysi agregat va qismga tegishli ekanligining saqlanish belgisiga muvoflq, ta’mirlash tanlanadigan va tanlanmaydigan usullarga bo'linadi.
Tanlamasdan ta'mirlash usulida ta’mirlanadigan qism ta’mir­lashdan awal qaysi agregat va qismga tegishli bolsa, ta'mirlangandan so‘ng ham shu agregat yoki qismga tcgishliligi saqlab qolina- di. Bu usiilda qandaydirdarajada detallamingo'zaro moslashganligi, ulardagi boshlang'ich bogManishlar saqlanib qolinadi, bunda ta'mirlash sifati tanlab ta’mirlanganga qaraganda yuqoriroq boMadi.
Tanlamasdan ta’mirlash usulining asosiy kamchiligi shundan iboratki, unda ta’mirlashni tashkil etish ancha murakkab va avtomo­bilni ta’mirlashda to'xtab turish vaqti ko'p bo'ladi.
Tanlab ta'mirlashda ta’mirlangan qismning muayyan agregat va qismga tegishli ekanligi saqlanmaydi.

Bu usulda avtomobillardan yechib olingan agregat va qismlar awaldan ta’mirlanganiga yoki yangisiga almashtiriladi, nosoz agregat va qismlar ta’mirlanadi va u aylanma fond agregatlari va qismlarini komplektlashda qoMlaniladi. Aylanma agregat va qismlar fondining barqarorligi yangi agregatlarning kelib qo‘shilishi va hisobdan chiqarilgan avtomobillaming yaroqli agregatlari va qismlari hisobiga ta’minlanadi. Aylanma agregat va qismlarning soni avtomobil transporti korxonasidagi avtomobillar soniga, tubdan ta’mirlashgacha bosib o‘tilgan yo'lga, ishlatish jadalligiga, ta'mirlash muddatiga va agregatlarni olib kelish vaqtiga muvofiq holda aniqlanadi.
Tanlab ta’mirlash usulida ta’mirlash ishlarini tashkil etish osonlashadi va avtomobilni ta’mirlash vaqti qisqaradi. Bu vaqtning tejalishi, avtomobildan yechib olingan agregat va qismlarning ta’mirlanishi uchun vaqt sarflanmasligi hisobiga sodir bo‘ladi.
Agregat usuli tanlab ta’mirlash usuli bo'lib, unda nosoz agregat va qismlar yangisiga yoki awaldan ta’mirlab qo’yilganiga almashtiri­ladi. Agregat va qisnini almashtirish ularda to‘xtov sodir boMganda yoki reja asosida amaiga oshiriladi. Almashtiriladigan agregat va qismlar ro'yxati, ularni almashtirish tartibi va agregat usulida ta’mirlashni tashkil qilish uchun ko'rsatmalar me’yoriy-texnik hujjatlarda belgilab qo‘yiladi.
Ta’mirlash ishlarining yuqori samaradorliligi ta’mirlash ish- larining umumiy xarakteri va asosiy maqsadi to‘g‘ri aniqlangan- dagina ta’minlanishi mumkin. Avtomobillarni ta’mirlashning maqsadi va xarakterini belgilovchi asosiy holatni ta'mirlash tizimi belgilaydi. Ko'pgina mashinalarda va shular jumlasidan avtoniobillarda rejali, buzilishning oldini oluvchi ta ’mirlash va texnik xizmat Ko'rsatish tizimiqabul qilingan. Bu tizimga muvofiq, texnik xizmat ko'rsatish reja asosida olib boriladi, undan maqsad avtomobilni ishlatish jarayonida uning agregat va qismlarida ko'zda tutilmagan to'xtovlaming sodir bo'lishining oldini olishdir. Texnik xizmat ko‘rsatishning reja asosida o'tkazilishi avtomobiining texnik holati to‘g‘risida batafsil axborot olish, ikkinchi tomondan esa avtomo billarning agregat va qismlarini ta’mirlashgacha bo‘lgan ish miqdorini taxmin qilish hamda ta’mirlashdagi ish hajmini aniqlash imkonini beradi. Bu esa, o‘z navbatida, ta’mirlash korxonalarining bir me’yorda ishlashini va ularni materiallar, ehtiyot qismlar va boshqa ashyolar bilan ta’minlash darajasining yaxshilanishiga olib keladi.
Buzilishning oldini oluvchi tizimning maqsadi shundan ibo- ratki, avtomobil va agregatlarning baza yoki asosiy detallarining tez yeyilish davri boshlangunga qadar ta’mirlash o‘tkazilishini tax­min qiladi va buzilish sodir bo‘lishining oldini oladi. Bunday holatga yetgan avtomobillardan foydalanishni davom ettirish avariya sodir bo'lishi xavflning oshishiga, ta’mirlash ishlari hajmining, murak- kabligining va unga monand holda ta’mirlash qiymatining oshib ketishiga olib keladi.

Avtomobillaming ta’mirlashga yaroqliligi
Avtomobillarni ta'mirlash sifati muayyan ishlatish sharoitida ularga qaydarajada texnik xizmat ko'rsatilishi, shu bilan birqatorda, avtomobil transportining ta’mirlashga yaroqliligiga bevosita bog'Iiqdir.
Ta’mirlashga yaroqlilik obyektning xususiyati bo'lib, unga tex­nik xizmat ko'rsatish va ta’mirlash ishlarini amalga oshirish nati­jasida uning ish xususiyatini saqlash va tiklash. to'xtovlarning, shikastlanishlarning oldini olish va sodir bo‘!ish sabablarini aniqlash mumkinligini ko‘rsatadi.
Ta’mirlashga yaroqlilik avtomobillaming puxtaligiga mansub to‘rt xususiyatning biri hisoblanadi. Uning boshqa xususiyatlari: buzilmasdan ishlashi, ko'pga chidamliligi, saqlanuvchanligi bilan chambarchas bog‘langan. Avtomobiining ishlash davrining uzluksizligi va saqlanuvchanligi qancha yuqori bo'lsa, uning ish xususiyati va sozligini saqlash uchun shuncha kam vaqt, mehnat va mablag' sarflanadi va unga monand holda tamirlashga yaroqlilik darajasi ham yuqori bo'ladi.
Avtomobiining ta’mirlashga yaroqliligiga texnik xizmat ko'r­satish va ta’mirlash texnologiyasiga mosligi kiradi. Texnik xizmat ko'rsatish va ta’mirlash operatsiyalarini ma'lum shart-sharoitda bajarilishidagi vaqt va mehnat sarfi ularning tashkil qilinishiga, texnologiyasiga, moddiy-texnik ta’minotiga, ishlovchilarning ma- lakasiga va boshqa shu kabi omiliarga bog'liq.
Avtomobil (agregat)ning ta’mirlashga yaroqliIigi uning konstruksiyasining mukammalligi, ishlab chiqarish sifati, ta’mir­lash va texnik xizmat ko'rsatish sharoiti bilan bclgilanadi.
Ta’mirlashga yaroqlilikni miqdoriy jihatdan baholash uclnm quyidagi asosiy ko'rsatkichlardan foydalaniladi:

• 
  ish xususiyatini tiklash ehtimolligi, ya’ni obyektning ish xususiyatini tiklash vaqti uning uchun bclgilangan qiymatdan oshmasligi;
  
• 
  ish xususiyatini tiklashning o'rtacha vaqti.
  

Bu ko'rsatkichlarning qiymatlari obyektlarning nazorat partiya- sini ma’lum vaqt oralig'ida kuzatish natijalaridan aniqlanadi.