Иқтисодий таҲ

8.20-жадвал
Давр харажатларинг таркибини таҳлили

Кўрсаткичлар	Йил боши		Йил охири		Ўзгариши(+,-)
	мутлақ ҳажми. м.с.	салмоғи, %	мутлақ ҳажми, м.с.	салмоғи, %	мутлақ ҳажми, м.с.	салмоғи, %
А	1	2	3	4	5	6
1.Сотиш харажатлари	-		1259	22,34	+1259	+22,34
2.Маъмурий харажатлар	-		2750	48,80	+2750	+48,80
3.Бошқа оператсион харажатлар	10200	100	1526,4	27,08	-8673,6	-72,92
Жами давр харажатлар (1қ+2қ+3қ)	10200	100	5635,4	100	-4564,6	-

8.20-жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, давр харажатлари йил бошида 10200 минг сў мни, йил охирида эса 5635,4 минг сў мни ташкил қилган ҳолда, 4564,6 минг сў мга камайган. Жами давр харажатлари таркибида йил бошида бошқа оператсион харажатларнинг улуши 100 фоизни эгаллаган. Йил охирига келиб эса давр харажатлари таркибида сотиш харажатларининг улуши 22,34 фоизни, маъмурий харажатларнинг улуши 48,80 фоизни, бошқа операсион харажатларнинг улуши эса 27,08 фоиздан иборат бўлди. Демак, давр харажатлари таркибида йил бошида асосий ўринни бошқа оператсион харажатларнинг улуши эгаллаган бўлса, йил охирида етакчи ўринни маъмурий харажатларнинг улуши эгаллади. Жамият бошқарув маъмурияти давр харажатларни камайтириш бўйича керкли тадбирларин амалга оширган.
Иқтисодий самарадорликни оширишда фойданинг мутлақ миқдори корхоналарнинг хўжалик юритиш борасидаги самарадорлик даражасини ҳар томонлама белгиламайди. Шу боисдан рентабеллик кўрсаткичларини аниқлаш лозим бўлади. Рентабеллик даражаси нисбий кўрсаткич ҳисобланади.
Корхоналар фаолиятининг якуни рентабеллик - иқтисодий самарадорлик кўрсаткичида ифодаланади. Бозор иқтисодиёти шароитида рентабеллик фойда олиш даражаси, сарфланган харажат ёки капитал ҳисобига тўғри келадиган фойда ҳажмини белгилайди. Рентабеллик хўжалик субектлари фаолиятининг самарадорлигини ифодаловчи асосий кўрсаткич бўлиб, хўжалик фаолияти натижаларини тўла ва ҳар томонлама тавсифлаб беради.
Иқтисодий таҳлил фанининг кўзга кўринган йирик олимлари М.И. Баканов, А.Д. Шеремет, э.А.Акрамов, М.Қ.Пардаев, Г.В.Савитская, А.Х.Шоалимов, В.В.Ковалев, А.Т.Ибраимов, Л.И. Кравченко ва бошқаларнинг молиявий таҳлил бўйича чоп этилган қатор дарслик, ўқув қўлланма ва илмий мақолаларини эътироф этиш жоиз. Хусусан, А.И.Алексеева томонидан¹⁷ рентабеллик кўрсаткичларини учта гуруҳга умумлаштириш тавсия этилган:
1. Капитал (активлар) рентабеллиги;
2. Маҳсулот рентабеллиги.
3. Пул маблағлари оқими асосида ҳисобланган рентабеллик кўрсаткичлари.
Рентабеллик кўрсаткичи жами ижтимоий ишлаб чиқариш ва ҳар бир айрим корхонанинг иқтисодий ҳамда молиявий самарадорлигини ифодаловчи кўрсаткич ҳисобланади. Қуйида рентабеллик кўрсаткичларини ҳисоблаш усулларини ҳавола этамиз:
1. Жами активларнинг рентабеллиги корхонанинг асосий ва айланма маблағлардан фойдаланиш самарадорлиги даражасини кўрсатади. Жами активларнинг рентабеллик даражаси қуйидаги формула орқали соф фойда суммасини (СФ) жами активларнинг ўртача миқдори (ЖАС) бўлиш йўли билан аниқланади.
2. Сотилган маҳсулот рентабеллиги (СМР) сотилган маҳсулот бирлигига фойда улушини, яъни сотилган маҳсулотнинг самарадорлик даражасини тавсифлайди ва қуйидаги формула бўйича ялпи фойда суммасини (ЯФ) маҳсулот сотишдан тушган соф тушумга (СТ) нисбати тариқасида аниқланади.
3.Хусусий (ўз) сармоя рентабеллиги (ХСР) корхонанинг ўз капиталидан фойдаланиш самарадорлик даражасини кў рсатади, яъни корхонанинг ўз сармояси ўртача йиллик суммасининг бир пул бирлигидан қанча пул бирлигига тенг соф фойда олинганлигини кўрсатади. У соф фойда ҳажмини ўз сармоясини миқдорига нисбати тариқасида аниқланади.
Корхона рентабеллик кўрсаткичлари таркибида жами активлар рентабеллиги асосий кў рсаткичлардан бири ҳисобланади. Жами активларнинг рентабеллик даражаси корхоналарнинг асосий фондлар ва айланма маблағлардан фойдаланиш (самародорлик) даражасини кўрсатади. Жами активларнинг рентабеллик даражаси — корхонанинг бир сўмлик мулкидан неча сўм фойда олганлигини кўрсатади. Ушбу кўрсаткич корхоналар ўртасидаги рақобат курашида индикаторлик вазифасини ўтайди.
Енди жами активлари рентабеллигини таҳлил қилиш учун қуйидаги 8.21-жадвални тузамиз.