Иқтисодий таҲ

8.17-жадвал
Харажатларнинг элементи бўйича таркиби, структураси ва динамикасининг таҳлили

№	Харажат гуруҳлари	Йил боши			Йил охири			Фарқи
		Сумма, минг сўм	Улуши, %	Сумма, минг сўм		Улуши, %	Сумма, минг сўм		Улуши, %
А	Б	1	2	3		4	5		6
1.	Моддий харажатлар	248682	71,15	430244		76,42	+181562		+5,27
2.	Меҳнат ҳақи харажатлари	12185	3,49	21811		3,87	+9626		+0,38
3.	Ижтимоий суғурта ажратмалари	3904	1,12	7857		1,39	+3953		+0,18
4.	Асосий восита ва номоддий активлар амортизатсияси	76986	22,03	90082		16,02	+13096		-6
5.	Бошқа ишлаб чиқариш харажатлари	7759	2,22	13021		2,31	+5262		+0,09
	Жами ишлаб чиқариш харажатлари	349516	100	563015		100	+213499		-

8.17-жадвал маълумотлари шуни кўрсатадики корхонада жами ишлаб чиқариш харажатлари йил бошида 349516 минг сўмни, йил охирида эса 563015 минг сўмни ташкил қилган ҳолда 213499 минг сў мга ошган. Жами харажатлар таркибида моддий харажатлар улуши йил бошидаги 71,15 фоиздан ҳисобот йилига келиб 76,42 фоизга қадар кўтарилиши, шартнома бўйича хомашё, ёқилғиларни четдан етказиб бериш мажбуриятларининг бажарилиши, меҳнат унумдорлигининг ортиши билан изоҳланади. Жамиятда жами ишлаб чиқариш харажатлари таркибида асосий восита ва номоддий активлар амортизатсияси харажатларининг улуши ҳисобот йили охирида 16,02 фоизни ташкил қилган ҳолда, 6 фоизга камайган. Шу билан бирга, жамиятда меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари 9626 минг сўмга ошган бўлиб, унинг жами харажатлардаги салмоғи йил бошида 3,49 фоиз, охирида эса 3,87 фоизни ташкил қилади. Жамиятда ижтимоий суғ урта ажратмалариниг жами харажатлардаги улуши 0,18, бошқа харажатларнинг улуши эса 0,09 фоизга ошган. Таҳлил натижаларидан кўриниб турибдики, жамиятда жами ишлаб чиқариш харажатлари ошган. Бу эса мутаносиб равишда маҳсулоотлар ишлаб чиқариш ҳажмининг ошганлигини кўрсатиб турибди.

Харажатларнинг калкулятсия моддаларининг таҳлили асосан бир элементли бўлиб, яъни бир хил иқтисодий мазмунга эга бўлган харажатлардан иборат. Хомашё, ёқилғи,
енергия ва бошқа харажат моддаларининг ҳар бирини ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажмига бўлиш орқали харажатларнинг даражаси (тийин) аниқланади ва бу кўрсаткични базис даври ёки ҳисобот даврининг режаси билан таққослаш орқали эришилган иқтисод ёки ортиқча харажат аниқланади. Таҳлилини кўриб чиқиш учун қуйидаги 8.18-жадвални тузамиз.


8.18-жадвал
Харажатларнинг моддалари бўйича таҳлили

№	Харажат моддалари	Йил бошидаги режа харажат даражаси, тийин	Йил охиридаги ҳақиқий харажат даражаси, тийин	Фарқи
				+	-
А	Б	1	2	3	4
1.	Хомашё ва материаллар	23,64	24,07	+0,43
2.	Ёқилғи ва энергия технологик мақсадлар учун	5,28	5,72	+0,44
3.	Четдан олинган бутловчи буюм ва ярим фабрикатлар	24,03	28,62	+4,59
4.	Ишчиларнинг асосий иш ҳақи	11,18	13,80	+2,62
5.	Қўшимча иш ҳақи	1,15	1,23	+0,08
6.	Ижтимоий суғурта ажратмалари	3,31	3,60	+0,29
7.	Асосий воситаларни сақлаш харажатлари	2,64	2,70	+0,06
8.	Ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва бошқариш харажатлари	1,39	0,96		-0,43
9.	Бракдан зарар	0,35	0,33		-0,02
10.	Бошқа харажатлар	0,64	0,69	+0,05
	Жами бир сўмлик маҳсулот учун қилинган харажат	73,49	81,72	+8,23

8.18-жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, таҳлил обектида бир сўмлик маҳсулот учун қилинган харажат режа даражасига нисбатан 8,27 тийинга ошган. Хомашё ёқилғи ва бракдан кўрилган зарарлар 0,43 тийинга, ёқилғи ва энергия технологик мақсадлар учун қилинган харажатлар 0,44 тийинга, четдан олинган бутловчи буюм ва ярим фабрикатлар бўйича харажатлар 4,59 тийинга, ишчиларнинг асосий иш ҳақи бўйича харажатлар 2,62 тийинга ошган. Бракдан зарар бўйича 0,02 тийинга, ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва бошқариш харажатлари бўйича эса 0,43 тийин миқдорида иқтисодга эришилган.

8.7. Молиявий натижалар ва рентабеллик кўрсаткичларини таҳлил қилиш

Еркин иқтисодиёт шароитида ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатишнинг асосий мақсади фойда олишга қаратилганлиги боис ҳар бир хўжалик юритувчи субект кўпроқ фойда олишга интилади. Бинобарин, фойда миқдорида жамиятнинг корхона жамоасининг ва ҳар бир ходимнинг манфаатлари ўз ифодасини топади. Шу боис фойда иқтисодий категория бўлиб, у ўзида ишлаб чиқариш ва тақсимот орқали товар-пул муносабатларини акс эттиради. Хўжалик юритувчи субектнинг олган фойдаси қанча кўп бўлса, ҳар бир ходимни шунча кўп рағбатлантиришга, корхонани ҳар томонлама кенгайтиришга, такрор ишлаб чиқариш фондлари маблағини кўпайтиришга имконияти туғилади.

Молиявий натижа – корхона фаолиятининг фойда суммаси ва рентабеллик даражасида ифодаланадиган якунидир. Корхоналарнинг хўжалик ва молиявий фаолиятини белгиловчи асосий мезон – соф фойда ҳисобланади. Соф фойда миқдорини аниқлаш учун қуйидаги оралиқ фойда кўрсаткичларини аниқлаш керак: ялпи фойда, асосий ишлаб чиқариш фаолиятидан келган фойда, умумхўжалик фаолиятидан олинган фойда, солиқ тўлагунга қадар фойда ва соф фойда.

Молиявий натижалар таҳлилининг асосий вазифаси фойда кўрсаткичларини ўзгаришига таъсир қилувчи омилларни ҳамда соф фойда ҳажмини ошириш бўйича ички хўжалик имкониятларини аниқлаш, уларни ишлаб чиқариш айланмасига жалб қилишдан иборатдир. Хўжалик юритувчи субектларнинг молиявий натижалари кенг қамровли тушунчадир. Уларнинг шаклланиши ва тақсимланиши бўйича тўлиқ ва ҳар томонлама асосланган хулоса чиқариш учун кўрсаткичлар тизимидан фойдаланиш лозим. Кўрсаткичлар ҳақида тўғри хулоса чиқариш учун, аввало, уларни илмий жиҳатдан таснифлаш керак. Иқтисодий таҳлилда кўрсаткичлар ғоят кўп белгилар билан таснифланади. Чунончи, иқтисодий кўрсаткичларни иқтисодий мазмуни, фойдаланиш даражаси, ифодаланиш шакли, умумлаштириш даражаси, хўжалик фаолиятининг бўғинлари ва шаклланиш ҳолати бўйича каби белгилар бўйича таснифлаш қабул қилинган. Бу ўринда биз молиявий натижаларни ифодаловчи кўрсаткичларнинг иқтисодий мазмуни бўйича таснифини ҳавола қилиш билан чекланамиз, зеро кўрсаткичларни ушбу белги бўйича таснифлаш тегишли хулоса чиқариш учун етарли бўлади. Ушбу кўрсаткичлар таснифи қуйидаги 8.2-чизмада кўрсатилган.