Иқтисодий индекслар



Download 98,69 Kb.
bet1/6
Sana26.06.2022
Hajmi98,69 Kb.
#706577
  1   2   3   4   5   6
Bog'liq
Иқтисодий индекслар (1)

  1. ИҚТИСОДИЙ ИНДЕКСЛАР





    1. Индекслар тўғрисида тушунча ва уларнинг турлари

Индекс сўзи лотинча “Индех” атамасидан олинган бўлиб, белги, кўрсаткич деган маънони билдиради. Лекин ҳар қандай кўрсаткич ҳам индекс деб аталавермайди. Индекс – бу бевосита қўшиб бўлмайдиган бўлаклардан ташкил топган икки тўпламни таққослашга айтилади.


Бевосита қўшиб бўлмайдиган ҳодисаларни вақт бўйича ёки маконда ўзгаришини баҳолаш учун уларни мутлоқ ёки ўртача ҳадлари билан ўзаро таққослаб бўлмайди. Бу ишни бажариш учун индекс методининг махсус усулларини қўллаш керак.
Статистикада шундай ҳодисалар учрайдики, уларга мумкин бўлмаган шароитда умумлаштириб баҳо бериш (маҳсулотни моддий натурал формулада ўзгаришини ёки нархларни, таннарх ва бошқаларни баҳолаш) зарурияти туғилади.
Бу каби муаммоларни ечиш учун статистикада маҳсулот ҳажми индекси, баҳо, таннарх, меҳнат унумдорлиги ва бошқа индекслар ҳисобланади.
Маҳсулот ҳажмини таққослайдиган бўлсак, уни моддий натурал формадан қиймат формасига ўтказиш керак, яъни маҳсулот унсурлари (миқдор ва баҳо) ўзаро кўпайтирилади. Лекин бир нарсани есда сақлаш зарур, маҳсулот қийматининг ўзгариши, икки омилга, яъни унинг миқдори ва баҳосининг ўзгаришига боғлиқ бўлади.
Маҳсулот қийматини таққослаш билан биз индекс методи олдига қўйилган вазифани ҳал қилмаймиз. Бизнинг мақсадимиз барча маҳсулотлар бўйича биргаликда миқдорни ёки баҳони ўзгаришини ўрганиш еди. Бу мақсадга еришиш учун, яъни турдош маҳсулотларнинг ҳажми қандай ўзгарганлигини билиш учун таққослашдан олдин таққосланувчи ва таққосланадиган даврларда маҳсулот ҳажми ўзгармас (битта давр) баҳоларда ҳисобланилади, агар баҳонинг ўзгаришини ўлчамоқчи бўлсак, маҳсулот миқдорининг таъсирини йўқотиш керак. Бу индекс методининг ўзига хос махсус усулидир.
Индекс методи ёрдамида мураккаб ҳодисаларнинг вақт бўйича ва ҳудудий ўзгариши, режа ва буюртмалар бажарилиши ўрганилади. Мана шу вазифаларга қараб индекслар қуйидаги турларга бўлинади: динамика индекслари; ҳудудий индекслар; режа ёки буюртмаларнинг бажарилиши индекслари.
Индекс методи ўртача кўрсаткичларнинг ўзгаришини ўрганишда ҳам кенг қўлланилади. Масалан, жорий даврда ўтган даврга нисбатан турдош товарлар учун ўртача баҳо ўзгаришини ўрганмоқчи бўлсак, жорий даврдаги ўртача баҳони ўтган даврга бўламиз. Маълумки, ўртачаларни ўзгаришига фақат ўрталаштирилаётган белгини ўзгариши емас, балки шу тўплам таркибининг ўзгариши ҳам таъсир қилади. Демак, ўртачанинг ўзгаришига икки омил таъсир кўрсатади. Бу омиллар таъсирини баҳолаш учун статистикада ўзгарувчан ва ўзгармас таркибли ҳамда таркибий силжишлар индекслари ҳисобланади.
Индекслар тўплам бирликларини қамраб олишига қараб индивидуал ва умумий индексларга бўлинади. Индивидуал индекслар тўпламнинг айрим елементларининг ўзгаришини таърифлайди. Масалан, Тошкент шаҳрида 10 та деҳқон бозори мавжуд. Ҳаммасида олма, узум, шафтоли ва бошқалар сотилади. Мана шу сотиладиган
маҳсулотлардан биттасининг баҳоси ёки миқдорининг ўзгаришини ўрганмоқчи бўлсак, индивидуал индексни қўллаймиз. Барчаси бўйича ўрганмоқчи бўлсак, умумий индекс қўлланилади.
Таққосланиш асосига қараб индекслар базисли ва занжирсимон индексларга бўлинади. База ўрнида қабул қилинган миқдор билан қолганлари таққосланса бу индекслар базисли, ўзидан олдинги давр билан таққосланса занжирсимон индекслар дейилади.
Индекслаштирилаётган миқдорларнинг характери ва мазмунига қараб индекслар миқдор(ҳажм) ва сифат курсаткичлари индексларига бўлинади.
Индекслар назариясида қайси кўрсаткич индекслаштирилса, у индекслаштириладиган миқдор дейилади. Умумий индексларда индекслаштирилаётган миқдор сўзи ўрнига индекслаштирилаётган белги ва унинг вазни тушунчалари ишлатилади. Масалан, нарх умумий индекси ҳисобланаётган бўлса, индекслаштирилаётган белги баҳо ҳисобланса, унинг вазни сифатида маҳсулот миқдори олинади.
Индексларни бевосита ҳисоблашишга киришишдан олдин, шу методда қўлланиладиган рамзий белгилар билан танишиб чиқайлик.
Ҳодисанинг миқдори (сони) қ; нархлар р; таннарх –с; унумдорлик  ҳарфлар билан белгиланади. Жорий давр кўрсаткичи “1” сатр ости ишорачаси, ўтган давр еса “0” – билан ифодаланади. “и” ва “И” лар индивидуал ва умумий индексларни ифодалайди, “” – йиғиндини билдиради.
Индивидуал индекслар қуйидагича ифодаланади:

маҳсулот физик ҳажми индекси иқ
қ1 ,
қ

0

бу ерда: қ1 ва қ0 - жорий ва ўтган даврларда ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми. Бу индекс юқорида таъкидлаганимиздек, маҳсулот физик ҳажмини вақт, ҳудуд ва объектлар бўйича фақатгина битта маҳсулот учун ўзгариш характерлайди.


Баҳо индивидуал индекси - ип= п1 ,
п0

бу ерда: П1 ва Р0 – жорий ва ўтган даврларда маҳсулот бир бирлигини баҳоси (нархи).


Таннарх индивидуал индекси иЗ= з1 ,
з 0
бу ерда: з1 ва з0 – жорий ва ўтган даврларда маҳсулот бирлигини таннархи.

    1. Download 98,69 Kb.

      Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish