«ИҚтисодий билимлар тарихи» фани бўйича

1. Социализм курилиши иқтисодий назарияларининг 
яратилиши.
Мазкур фан тизимида капитализм даврининг иқтисодий 
билимлари билан бир қатор социалистик деб аталган жамият 
иқтисодий назариялари ҳам мухим ўринлардан бирини эгаллайди. 
Ўз 
навбатида, 
социализм 
иқтисодий 
билимларининг 
ривожланиши жараёнида марксча-
л
енинча иқтисодий қарашлар 
тарихи асосий ўринни тутади. 
Тарихда 1917 йилги октябрь тунтарилишидан сунг илк бор 
вужудга келган совет иқтисодий билимларининг ривожланиши 
ўзига хос хусусиятларга эгадир. Яъни бу давр иқтисодий билимлар 
тарихи марксча-Ленинча иқтисодий қарашлар боскичи сифатида 
белгиланади. 
Совет 
даври 
иқтисодий 
билимларнинг 
ривожланишидаги асосий боскичларни курсатиб бериш билан 
бирга, иқтисодий билимлар тарихи фани уларни, марксча-
л
енинча 
методологияга асосланган холда ўрганади. Шу билан бирга, 
аввалги йиллар марксизмига зид бўлган номарксистик 
назарияларнинг 
барчаси 
буржуазия 
назариялари 
деб 
таъкидланади ва буржуа назарияларини танкид қилиш максадида 
алохида бўлим сифатида фан таркибига киритилган. 
Совет хоқимиятининг биринчи йилларида 
В
.
И
.Ленин 
социализм иқтисоди ривожланишининг амалий принцип ва 
методларини яратиш ўстида иш олиб борди. У капитализмдан 
социализмга ўтишнинг, социалистик иқтисод асосларини яратиш 
асосларини ишлаб чикди.
Дастлабки йиллардаги тарихий тажрибани умумлаштириб, 
В
.
И
.Ленин ўз асарларида капитализмдан социализмга ўтиш 

---

76 
даврининг зарурлигини алохида таъкидлаб утади. Жамиятнинг шу 
даврга хос бўлган иқтисодий ва синфий тузилишии тахлил этган. 
"Пролетариат диктатураси даврида экономика ва сиёсат", "Озиқ-
овқат солиги тўғрисида" ва бошқа асарларида россияда ўтиш 
даврига хос бўлган кўп укладлилик , яъни беш укладлилик бир-
бири билан ўзвий холда боғлиқлигини курсатиб беради. 1918 
йилнинг бошларидаёк "Совет хоқимиятининг навбатдаги 
вазифалари", 
"Коммунизмда 
болаларча 
суллик 
касали" 
асарларида иқтисодий муаммоларни хал этишда янги иқтисодий 
сиёсатнинг асосий контурлари берилган эди. 
В.
И
.Ленин 
саноатнинг 
барча 
тармоқларини 
тўла 
национализация қилиш(миллийлаштириш) тарафдори бўлмаган. 
Шунинг учун ҳам банк, оғир саноат, транспорт, ташки савдо(яъни 
асосий соҳалар) совет хоқимияти қулига олинди, қолгани хусусий 
қулларда эди. Ленин рус буржуазиясининг қаршилиги халқаро 
империализмнинг сикуви натижасида бошланиб кетган фукаролар 
уруши, чет эл интервенцияси, Ленин томонидан 1918 йилнинг 
бахорида ишлаб чиқилган режаларни аста-секинлик билан хаётга 
тадбиқ этишга имкон бермади. Аммо хаёт режаларга ўзгартириш 
киритди. Фавқулотда чора кўриш зарур бўлди. 1918-1920 йй. 
Барча саноат тармоқлари, транспорт миллийлаштирилган. Ер 
тўғрисидаги декрет бўйича ер дехқонларга жон бошига қараб 
бўлиб берилди. Бундай ахволда "харбий коммунизм" сиёсатини 
қуллашдан бошқа чора йўқ эти. Фукаролар уруши тугаши билан 
Ленин янги иқтисодий сиёсат (нэп) га ўтиш масаласини кундаланг 
куяди. "Озиқ-овқат солиги"тўғрисида ва 1921-1923 йилларда 
ёзилган қатор бошқа мақолаларида Ленин НЭП нинг мазмуни, 
мохияти ва тарихий аҳамияти хақида изох беради. 
Янги иқтисодий сиёсатнинг мохиятидан келиб чикқан холда 
"Озиқ-овқат разверткаси" сиёсати урнига "
п
родналог" , яъни ягона 
"озиқ-овқат солиги" жорий этилди. Бу эса экин экишдан аввал 
эълон қилинадиган, маълум микдордаги солиқдан қолган 
махсулот билан эркин савдо қилиш имкониятини берар эди, 
дехқоннинг моддий ва манавий манфаатдорлиги кескин ошди. 

---

77 
НЭП даврининг ўзига хос хусусиятларидан бири бу "давлат 
капитализми" ва унинг шакллари масаласи эди. Бунда "давлат 
капитализми" иқтисодий жихатдан мавжуд бўлган иқтисоддан 
анча юкори даражада эканлиги хақида гапириб, Ленин айнан шу 
шароитда давлат капитализми олдинга ташланган улқан кадам 
бўлур эди, деб ёзган эди. 
"Давлат капитализми" шакллари: концессия, кооперация, 
капита листик савдо-сотик ишларига ва бахолар 
эркинлиги,давлат корхоналарини, капиталистик ишбилармонларга 
топшириш(яъни приватизация) ва бошқалар. 
Демак,оғир 
ахволдаги 
иқтисодиёт 
аслида 
бозор 
муносабатларини қисман жорий этиш билан ҳам киска вақт ичида 
(1925й)тикланди,бозор 
кучи 
ўзини 
намоён 
қилди.унинг 
тамойиллари 
Тайвань,Вьетнам
к
енг 
қулланилган.