«ИҚтисодий билимлар тарихи» фани бўйича

4.Кембридж мактаби. А.Маршалл ва унинг нарх, иш хақи 
хақидаги назариялари. 
Томонополистик (монополиялар вужудга келишидан 
аввалги) капитализмдан империализмга ўтиш даврида англияда 
кембридж дорилфунунида вужудга келган иқтисодчилар мактаби 
вужудга келди.
Мактабнинг номи ҳам шу дорилфунуннинг номидан олинган. 
Унга нуфузли иқтисодчи, кироллик иқтисодий жамиятининг 
асосчиси Альфред Маршалл (1842-1924) бошчилик қилди. Унинг 
асосий асари «Сиёсий иқтисод принциплари» (1890) деб аталади 
(рус тилига ҳам таржима қилинган уч жилдлик асар). 
Методология ва иқтисодий назария соҳасида Маршалл типик 
эклектик,
қ
оришма назариясининг вақилидир. У иқтисодий 

---

67 
жараёнларга субъектив қарашларга асосланган функционал 
тадқиқот усулларни қ
ў
ллайди. 
Нарх назарияси Маршаллнинг назарий мулохазалари 
марказида туради. У қиймат ва нарх категорияларини айнан бир 
нарса деб курсатиб, аслида, қийматни четлаштириб куйди ва 
нархни бозор иқтисодиётининг энг мухим элементи, деб 
хисоблайди. Олим аввалги тадқиқотларда қийматнинг истеъмол 
ва алмашув (иккита) шакллари алохида-алохида қаралган эди, 
маршалда эса бу фарқ йўқ. Объектив қиймат категориясидан 
фойдаланади. Бу нарса унинг назариясида мувозанат нархи 
ролини бажаради. Маршаллнинг назарияси синтетик назария 
номини олди, чунки муаллиф бу назарияда ўзидан аввалги 
мавжуд нарх назариялари «энг юкори фойдалилик (наф)», "Ишлаб 
чиқариш чикимлари", "Талаб ва таклиф" назарияларни 
бирлаштириб, уларнинг ҳаммасини тўғри деб курсатди. Нарх 
назарияси билан бир қаторда Маршалл фойда ва иш хақи 
назарияларини илгари сурди.
А.Маршалнинг ва унинг мактабдошлари ўз услублари 
(методология)
да 
умуман, 
австрия 
мактабини қўллаб-
кувватлайдилар, лекин унга айрим жиддий ўзгаришларни ҳам 
киритишни лозим топдилар. Жумладан, фақат функционал 
тадқиқот усулинигина тан олиш билан бирга, бозор 
муносабатларининг уч асосий заруриятларини: нарх, талаб, 
таклифни ўзаро боғлиқликда кўриб чикадилар. 
Уларнинг фикрича, аввало ишлаб чиқариш истеъмол 
харакатини аниклайди, кейинчалик у энг юкори фойдалилик ва 
талаб доираси кўринишига киради. Кембридж мактаби 
тадқиқотларига икки томонлама қараш лозим. Агар биз унга 
бозор иқтисодиётида бахолашни ички механизмини тушунтириш 
учун 
ўриниш 
сифатида 
қарасак, 
хақикатни 
бироз 
сийкалаштирилаётганини 
кўришимиз 
мумкин. 
Лекин 
бу 
изланишларга бошқача нуктаи-назардан қарашимиз ҳам 
мумкиндир, бунда биз эътиборни товар-бозорлардаги аник 
муаммоларни хал этишга қаратилганлигига ва натижада амалий 

---

68 
аҳамиятга эга бўлган илмий хулосалар вужудга келганлигининг 
гувохи бўламиз. 
Маршалл тадқиқотларида талаб ва таклиф ўртасидаги 
муносабат (биринчилик) қаралади, кайчида юкори ва пастки 
кескичлар қандай ролни уйнаса (баровар), бу ерда ҳам ахвол 
шундай, улар бир-бири билан чамбарчас боғлиқ. 
А.Маршалл ғоялари бозор муносабатларини ўрганишни 
максад қилган назарий мактабларга кенг йўл очиб берди ва катта 
аҳамиятга эга бўлди. Кембридж мактабининг ғоялари xx асрнинг 
30-йилларигача гарб иқтисодиёт фанида асосий мавкеини эгаллаб 
турди.