―ИҚтисодиёт‖ факультети

 
Интеллектуал фаолиятда селекция ютуқлари 
Илмий интеллектуал фаолиятнинг натижалари ичида слекция ютуқлари ўзига 
хос тарзда ажралиб туради. Селекция ютуқлари ўз моҳиятига кўра тирик табиатнинг 
бир қисми, наботот дунѐсига мансуб жонзотдир. Айни вақтда у тирик табиатнинг ўз 
маҳсули эмас, ундаги эволюцион табиий танлашлар ва ирсий ўз-ўзидан ривожланувчи 
мутациялар натижасида вужудга келмаган. Селекция ютуқлари инсон ижодий 
тафаккурининг маҳсули, унинг илмий-тадқиқотларининг натижасидир. Ижодкор 
инсон ўзи учун мақбул хусусиятларга эга бўлган ўсимликларнинг янги навларини ва 
ҳайвонларнинг янги зотларини шунчаки одатдаги оддий меҳнат жараѐни натижасида 
эмас, балки ижодий ѐндашув, илмий тадқиқотлар асосида яратади. Шу сабабли ҳам 
селекция ютуқлари илмий-интеллектуал фаолият натижаси сифатида махсус ҳуқуқий 
муҳофаза сифатида тан олинади. 
Селекцияни ҳуқуқий муҳофаза қилиш асосларини яратишга илк уринишлар XX 
аср бошларидан амалга оширила бошланди. Энг аввало ўсимликшуносликда, 
кейинчалик чорвачиликда селекция ютуқлари ҳуқуқий муҳофаза остига олина 

---

79 
бошланди. 1965 йилда Англияда чорвачилик бўйича селекция ютуқлари ҳақида қонун 
ҳужжати қабул қилинди. Бу бежис эмас эди, чунки у зотлар моллар экспортери бўлиб 
ҳисобланар эди. 1970 йилларда селекциячиликда янги илмий усуллар ген 
инженерияси, эмбрионларни кўчириб ўтказиш, жинсини олдиндан белгилаш, 
радиоактив нурлантириш инқилоб ясади. Халқаро миқѐсларда селекция ютуқларини 
муҳофаза қилишга эҳтиѐж вужудга келди. 1961 йил 2 декабрда Парижда 
ўсимликларни янги навларини ҳуқуқий муҳофаза қилиш ҳақида Халқаро Конвенция 
имзоланди. У 1968 йил 10 августдан бошлаб кучга кирди. Вақт ўтиши билан бу 
Конвенция ўзгаришлар билан тўлдирилиб борилди. 1978 йилда Женевада 
Конвенциянинг янги матни имзоланди.
Конвенциянинг кўпгина қоидалари мамлакатимизнинг амалдаги қонунларига 
мос келади. Халқаро Конвенцияга асосан ўсимликларнинг янги навларини ҳуқуқий 
муҳофаза қилиш бўйича Халқаро Иттифоқ - UPOV таъсис этилди. Ушбу 
ҳуқуматлараро ташкилот Женевада жойлашган. UPOVга аъзо бўлган ҳар бир 
давлатлар 
ҳуудларида 
ҳам 
ҳуқуқий 
муҳофаза 
қилинишига, 
хорижий 
селекционерларни ҳуқуқларини кафолатлашга имкон беради. UPOVга аъзолик ҳар 
бир мамлакатга бошқа мамлакатлар тажрибасидан фойдаланиш, зарурий ҳамкорлик 
қилишга ѐрдам беради ва охир оқибатда дунѐда селекция фанларини ривожлантиради.
Селекция ютуқларини ҳимоя қилиш масаласи мамлакатимиз учун муҳим 
аҳамиятга эга. Бунинг энг асосий сабаби Ўзбекистонда пахта-ғўза селекцияси бўйича 
жаҳонда энг олдинги ўринларда эканлиги билан боғлиқ. Республикамизда ғўза 
селекцияси бўйича дунѐда энг ноѐб генетик фонд мавжуд. Ўзбекистонлик олимлар 
яратган навлар нафақат Қозоғистон, Туркманистон, Қирғизистон, Тожикистон, 
Озарбайжонда балки Афғонистон, Мозамбик, Ангола, Миср каби давлатларда ҳам 
экилган. Машҳур Қоракўл тери қўйларнинг наслдор зотлари бутун дунѐда 
Ўзбекистондан тарқалган. Селекция ютуғига патент олиш ҳуқуқини вужудга 
келтирадиган талаблар ҳамда бундай патентни бериш тартиби Ўзбекистон 
Республикаси Олий Мажлиси томонидан 1996 йил 30 августда қабул қилинган 
―Селекция ютуқлари тўғрисида‖ги қонун билан белгиланади.
2.4-расм. Селекция ютуқлари
48
48
Муаллиф томонидан тузилди. 
Селекция ютуқлари 
 
Ўзбекистон Республикасининг ―Селекция ютуқлари тўғрисида‖ги Қонунига асосан 
ўсимликларни янги навларига ва ҳайвонларнинг янги зотларига патент берилади. 
Селекция ютуғига муҳофаза бериш шартлари: 
Патентнинг 
амал 
қилиш муддати 20 
йилга тенг.
Ток, ѐғочбоп, манза-
рали, мевали дарахт-
лар ва ўрмон дарахт-
ларининг навларига 
25 йил.
янгилик 
фарқланиш 
турдошлик 
барқарорлик 

---

80 
Патент (2.4-расм) селекция ютуғининг янгилик эканлини, фарқланишини, 
ўхшашлиги ва барқарорлигини, шунингдек патент эгасининг селекция ютуғи номига, 
унга эгалик қилишга, уни тасарруф этиш ва ундан фойдаланишга бўлган ҳуқуқини 
тасдиқлайди. Селекция (2.2-жадвал) ютуғига патент бериш ҳақидаги талабнома 
селекциячи, иш берувчи ѐки унинг ҳуқуқий вориси томонидан Ўзбекистон 
Республикаси Интеллектуал мулк агентлигига топширилади.
2.2-жадвал