Иқтисод вА молия / экономика и финансы №5, 2011 мЕҲнат бОзори / рынок труДА

ИқТИСОД вА мОЛИЯ / ЭКОНОмИКА И ФИНАНСы
№5, 2011
мЕҲНАТ бОзОРИ / РЫНОК ТРуДА
-умуман ишловчилар ёки муайян бир кор
-
хона ишчилари (кундалик турмушда одатда 
шундай фойдаланиладиган тушунча) сифа
-
тида.
“ишчи кучи” тушунчасини инсоннинг 
меҳнатга қодирлиги маъносида белгилашни 
киритибгина қолмай (ишлаб чиқариш учун 
одам ресурси деб эмас), балки ушбу тушунча
-
нинг жисмоний маъносидан фарқли ўлароқ, 
имконлар ўлчами - олинган натижаларга 
тўғри келмаслиги, айни 
ишчи кучи қиймати
ва у
 бажарган меҳнатнинг қиймати
айни 
бир нарса эмаслиги тўғрисидаги қоидани ҳам 
шакллантирди.
Қ.Х. Абдураҳмоновнинг таърифига кўра, 
«ишчи кучи ёки меҳнат қобилияти деганда, биз 
инсон организми, инсоннинг тирик шахсига 
эга бўлган ва у ҳар сафар бирон-бир истеъмол 
қийматини ишлаб чиқараётганида ишга сола
-
диган жисмоний ва руҳий қобилиятларининг 
йиғиндисини тушунамиз»
13
. 
ишчи кучи деганда одамларнинг турли 
тоифалари тушунилган. Ҳозирги кунда ушбу 
таърифдан ташқари яна бир қанча таърифлар 
мавжуд:
-Ўзбекистон республикаси вазирлар 
Маҳкамасининг «Аҳолининг иш билан банд
-
лигини ҳисобга олиш тизимини такомиллаш
-
тириш тўғрисида»ги Қарори
14
амалда бўлган 
«ишчи кучи таркиби, иқтисодий фаоллиги ва 
иш билан бандликдаги мақоми тўғрисидаги 
маълумотларни таснифлаш бўйича асосий 
услубий қоида ҳисобланади;
-Халқаро Меҳнат Ташкилот (ХМТ) эълон 
қилган материалларда ишчи кучи деганда фақат 
иш билан банд ёлланма ходимлар, шунингдек 
ёлланма иш излаётган одамлар тушунилади.
Ана шу таърифларда ишчи кучи деганда, 
меҳнатга қодирлик эмас, балки аҳоли тоифа
-
лари, яъни меҳнат учун инсон ресурслари 
тушунчалари бирлаштирилади. Лекин тилга 
олинган таърифларнинг барчасида аҳолининг 
турли тоифалари кўрсатилган. Биринчи 
мисолда булар-муайн ёшдаги иш билан банд
-
лар ва ишсизлар, иккинчисида - иш билан банд
-
ларнинг барчаси ва ишсизларнинг барчаси, 
учинчисида-фақат барча ходимлардир.
13
К.Х.Абдурахмонов «Мехнат иктисодиёти (назари ва амалиёт», 
Тошкент-«Мехнат»-2004 йил, 18-бет.
14
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг Ўзбекистон 
2002 йил 31 январ, № 42, «Аҳолининг иш билан бандлигини 
ҳисобга олиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида»ги Қарори 
“ишчи кучи категорияси - инсоннинг жисмо
-
ний ва маънавий қобилиятларининг йиғиндиси 
деб тушуниладиган бўлса, у бозорнинг нормал 
ишлаши учун зарур шарт-шароитларга жавоби 
салбий бўлади ва уни қуйидаги вазиятлар 
тасдиқлайди:
1. Меҳнатга қодирлик сифатидаги ишчи кучи 
инсон-ходимдан ажралмасдир ва шу сабабли 
ходимнинг ўзини сотмай туриб, уни сотиб 
бўлмайди. Лекин бу шарт ходим қул бўлган 
тақдирдагина бажарилиши мумкин. Эркин 
жамиятда эса қул савдоси бўлиши мумкин 
эмас.
2. ишчи кучи инсон-ходимдан ажралмас 
экан, у ишчи кучини сотиб олувчининг мулки 
бўлиб қола олмайди.
3. иш берувчи ишчи кучининг эгаси бўла 
олмас экан, уни тасарруф ҳам этолмайди, бу 
ҳуқуқ ишчи кучининг эгасига-ходимгагина 
тегишлидир.
4. ишчи кучини меҳнатга лаёқатли сифатида 
ёллашда ноэквивалент (нотенг) айирбошлаш 
рўй беради, чунки ишчи кучини сотиб олувчи 
гўё ишчи кучи учун ҳақ тўлайди, аслида эса 
унинг меҳнати қизиқтиради. Лекин ҳамонки 
эквивалент (тенг) айирбошлаш йўқ экан, демак, 
булар маданиятли бозор муносабатлари эмас, 
балки ёлғончи фаолият муносабатларидир.
ишчи кучи-меҳнат жараёнида инсон томо
-
нидан фойдаланиладиган, унинг жисмоний ва 
маънавий қобилиятларининг жамул- жамидир. 
Бу жамиятнинг бош ишлаб чиқарувчи кучидир. 
“ишчи кучи” нинг бошқача талқинлари ҳам бор. 
Кўпинча бу атамадан иқтисодий фаол аҳоли ёки 
корхонада, фирмада иш билан банд ходим
-
ларни номлаш учун фойдаланилади.
Л . п . в л а д и м и р о в а н и н г т а ъ р и ф и га 
кўра:”ишчи кучи-бу жисмоний ва ақлий имко
-
ният ва тажриба, инсонга маълум тур ишла
-
рини бажаришга, зарур даражадаги меҳнат 
унумдорлиги ва сифатли махсулот тайёрлашга 
имкон беради”.
“ишчи кучи” термини иқтисодий категори
-
яни билдиради, меҳнат жараёнини бажариш 
учун инсон қобилиятлари йиғиндисини харак
-
терлайди.
ишчи кучи товар ҳисобланса ҳам, бошқа 
товарлардан фарқли ўлароқ иккита хусусиятга 
эга:
-универсаллик-бу ишга лаёқатли инсонни 

---

82