Иқтисод ва молия / экономика и финансы 017, юлдашев самад Нормўминович, Тошкент тўқимачилик ва енгил саноат институти «Корпоратив бошқарув»

ИҚТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ
2017, 6
ларга қайтариш кўринишидаги солиқ чегир-
малари ҳамда компания акцияларини янгидан 
чиқарувчиларнинг биринчи харидорларига 
солиқ имтиёзлари қўлланилмоқда
1
. Бундай 
имтиёзлар экспорт маҳсулотларга нисбатан 
Ўзбекистонда ҳам ҚҚС ва акциз тўловларга 
нисбатан қўлланилмоқда. 
Қатор хорижий мамлакатларга мулк 
шаклидан келиб чиқиб, имтиёзларнинг 
ҳар хил турлари тақдим этилади. Масалан, 
кўпинча давлат мулкчилигида бўлган объект-
лар ер солиғи тўловидан озод қилинади, дав-
лат корпорацияси фойдасига имтиёзли хиз-
мат кўрсатиш белгиланади. Баъзида солиқ 
имтиёзлари фуқаролигидан келиб чиқиб, 
хорижий инвестицияларни рағбатлантириш 
мақсадида белгиланади
2
.
Кўпгина мамлакатларда бюджет хара-
жатларининг кескин ўсиши турли солиқ 
им тиёзларини тақдим қилишни тартиб-
лаш тўғрисидаги масалани кун тартибига 
қўймоқда
3
. Солиқ имтиёзларининг бун-
дай кенг рўйхатини чеклаш кўпинча солиқ 
базасининг камайишига олиб келади. Бунинг 
оқибатида давлатга солиқ тушумларини зару-
рий даражада сақлаш учун юқорироқ солиқ 
ставкалари ўрнатилмоқда. Масалан, Франция, 
Германия, Англияда солиқ юки анча юқори 
белгиланган
4
.
Солиқ базасининг шаклланиши давлат 
солиқ сиёсатининг жиддий воситаси ҳисоб-
ланади. Чунки солиқ тўловчилар турли 
тоифаларининг солиқ мажбуриятларининг 
кўпайиши ёки камайишига боғлиқ бўлади. Бу 
ишлаб чиқариш ва инвестиция лойиҳаларини 
кенгайтириш ҳамда иқтисодий ривожланишни 
тегишли ўстириш учун қўшимча рағбатлар ва 
аксинча, чекловларни яратади. 
Кўплаб мамлакатларнинг солиққа тор-
тиш тизими, хусусан, амортизация ажрат-
малари билан боғлиқ солиқ базасини шакл-
1
Князев В.Г. Тенденции развития налоговых систем 
зарубежных стран. // «Налоговый вестник», 1998, 
№ 9. -С. 5.
2
Ўша жойда, -5-8-б.
3
Ўша жойда.
4
Ўша жойда.
лантириш турли шаклларини кўзда тутади
5
. 
Жадаллашган амортизацияни амалга оши-
ришга рухсат бериш, яъни жисмоний эски-
ришга мос бўлмаган меъёрларда эмас, балки 
ошган ҳажмларда асосий капитал қийматини 
ҳисобдан чиқаришга рухсат берилиши 
ишлаб чиқариш харажатларининг сунъий 
оширилишига ва мос равишда, ҳисобларда 
акс эттириладиган фойданинг, демакки, 
солиқ тўловларининг ҳам камайишига олиб 
келади. Бундан ташқари, алоҳида мамла-
катлар қонунчилиги томонидан янги ускуна 
қийматининг ярмисига амортизация ажрат-
малари ҳисоблашга рухсат этилган
6
. Масалан, 
модернизация йўлидан бораётган ривожлан-
ган Ғарбий Европа мамлакатларида бу тад-
бир модернизациялашни молиялаштириш 
манбаи бўлиб хизмат қилмоқда.
Давлат солиқ сиёсати иқтисодий сиё-
сат таркибий қисми ҳисобланиб, нисбатан 
мустақил аҳамият касб этади. Давлат ўзининг 
иқтисодий сиёсатига қандай тузатишлар 
киритишга мажбурлиги ўтказилаётган солиқ 
сиёсати натижаларига боғлиқдир.
Шартли равишда солиқ сиёсатининг уч 
тури ажратилади: