Иқтисод ва молия / экономика и финансы 015, Додиев Ф.Ў

ИҚТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 4
да ҳамиша банк ликвидлигини таъминлашга 
алоҳида эътибор қаратилади. 
Таҳлиллар шуни кўрсатадики, мавжуд ти-
жорат банкларининг ҳисобот даври давоми-
да вакиллик ҳисобварақларида маблағлари 
етарли бўлиши кузатилгани ҳолда, ҳисобот 
даври ўртасида вакиллик ҳисобварақлари 
сезиларли тушиб кетмоқда ва ушбу ҳолат 
уларнинг ликвидлигига ҳам таъсир қилмоқда. 
Натижада, ҳисобот даври ўртасида мижоз-
лар мажбуриятларининг биринчи талаби-
ни бажаришда айрим қийинчиликлар юзага 
келмоқда. 
Шунингдек, ликвид активларнинг банк ак-
тивлари ҳажмидаги улуши юқори бўлишига 
қарамай, мажбурий захира ставкалари-
нинг юқори бўлганлиги сабабли Марказий 
банкнинг мажбурий захирасида депонент-
ланган маблағлар ҳажми ҳам юқорилигича 
қолмоқда. 2014 йил охирига келиб тижорат 
банкларининг Марказий банкдаги мажбурий 
резервлари ҳажми йил бошига нисбатан 155 
млрд сўмга кўпайиб, 2,5 трлн сўмга яқинни 
ташкил қилган
1
.
Ушбу маблағлардан банклар фаолиятини 
амалга ошириш лицензияси қайтариб олин-
гандан кейингина фойдаланишни ҳисобга 
олсак, улар банклар ликвидлигини таъ-
минлашга хизмат қилмаётганлиги маълум 
бўлади. Қолаверса, тижорат банклари лик-
видлигининг оператив ҳал этилишида Мар-
казий банк томонидан овердрафт, овернайт 
ва бошқа ликвидликни таъминлайдиган 
қайта молиялаш кредитларидан фойдала-
нилмаяпти. Юқоридаги ҳолатлар тижорат 
банкларида ликвидликни таъминлашни та-
комиллаштиришни, бунинг учун бу борадаги 
хориж тажрибасини ўрганиш ва ундан рес-
публикамиз шароитидан келиб чиқиб фой-
даланишни тақозо этади. 
Ҳозирги кунда халқаро банк амалиёти-
да тижорат банклари учун зарур ликвидлик 
даражаси умумий формула ёки меъёрий 
ҳужжатлар билан тартибга солинмайди. Ҳар 
бир давлат марказий банклари банклар лик-
видлиги бўйича иқтисодий меъёрларни ри-
1
2014 йилда пул-кредит соҳасидаги вазият ва 
монетар сиёсатнинг 2015 йилга мўлжалланган 
асо сий йўналишлари. // www.cbu.uz/uzc/node/ 45262 
вожланган мамлакатлар тажрибасидан ҳамда 
Халқаро Базель Қўмитасининг янги тавсия-
ларидан келиб чиққан ҳолда белгилайди. 
Ўз навбатида, ушбу иқтисодий меъёрлар 
мамлакат банк тизимининг барқарорлиги, 
иқтисодиётдаги ўзгаришларга жиддий таъ-
сир кўрсатади.
Базель-II нинг 14-тамойилига асосан, лик-
видлик даражасини зарур даражада сақлаш 
учун тижорат банки ликвидликни бошқариш 
бўйича аниқ стратегияга эга бўлиши, ликвид-
ликни ҳар куни назорат қилиши ва ликвид-
лик муаммосига дуч келганда аниқ, муқобил 
ечимлар режасини тузиши зарур
2
.
Базель-II талабларига кўра, биринчидан, 
банк ликвидлик бўлими балансдан таш қари 
мажбуриятларга балансдаги мажбурият-
лар каби катта эътибор бериши лозим, яъни 
мажбуриятлар комплекс равишда ўрга-
нилиши лозим. 
Республикамиз банклари ликвидликни 
бош қаришда балансдан ташқари мажбурият-
ларни ҳам ҳисобга оладилар. Ўзбекистон 
Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 
1998 йил 2 декабрда рўйхатга олинган 559-
сонли «Тижорат банкининг ликвидлилигини 
бошқаришга бўлган талаблар тўғрисидаги 
низом»нинг IV.3-бандига мувофиқ банк лик-
видлигини бошқаришни йўлга қўйишда ба-
лансдаги мажбуриятлар билан бирга баланс-
дан ташқари мажбуриятлар ва шартномалар 
ҳам таҳлил қилинган ҳолда қарорлар қабул 
қилиш кераклиги кўрсатилган. 
Иккинчидан, ликвидликни бошқариш 
стра тегияси аниқ ва тушунарли ҳолда бўлиши 
ва банк кенгаши томонидан тасдиқланиши, 
назорат қилиниши, мониторингнинг кучай-
тирилиши лозим.
Юқоридаги низомнинг «Ликвидликни 
бош қариш стратегияси» номли IV қис мида 
банклар активлар ва пассивларни бош қа-
риш орқали банк ликвидлигини самара-
ли бошқаришининг йўллари кўрсатилган. 
Респуб ликамиз банкларида ликвидликни 
2
Basel Committee on Banking Supervision. 2008. 
«Principles for Sound Liquidity Risk Management 
and Supervision», September 2008, Bank for 
International Settlement, p.32. // www.bis.org/publ/
bcbs144.pdf
69
БАНКЛАР ВА МОЛИЯ БОЗОРИ / БАНКИ И ФИНАНСОВЫЕ РЫНКИ

---