Iste’mol tovarlarining turkumlanishi va assortimenti

Aim.uz

Iste’mol tovarlarining turkumlanishi va assortimenti

Tovarlarni tasniflash (klassifikatsiya¹⁾- bu ularni biror bir umumiy belgilariga bog‘liq holda kategoriyalarga, darajalarga taqsimlab chiqishning mantiqiy jarayonidir. Tasniflash inson faoliyatining barcha sohalarida muhim ahamiyatga egadir. Fanda u tadqiqotlar natijalarini umumlashtiradi va tartibga soladi hamda ilmiy izlanuvchanlikning muhim vositasi hisoblanadi.

Tovarshunoslikda tovarlar, ularning xususiyatlari, sifat ko‘rsatkichlari kabilar tasniflanadi. Bugungi kunda bozorda o‘n minglab nomdagi tovarlar mavjuddir, ilmiy-texnik taraqqiyot natijasida esa ularning nomenklatura²si yanada kengayib bormoqda.

Ko‘pdan-ko‘p ashyolarni biron umumiy alomatiga ko‘ra guruhlar, sinflar va boshqa bo‘linmalarga taqsimlash tasniflash deyiladi. Mahsulotni birgina alomatiga ko‘ra tartibga solish guruhlash deyiladi. Odatda tasniflash oddiy guruhlashdan farq qiladi va o‘zaro bog‘langan bir necha taqsimot bosqichlari bo‘ladi. Bir-biriga muayyan tarzda bo‘ysinishgan bo‘linmali mahsulotni tasniflash yo‘li ierarxik tartibga solish deyiladi.

Sanoat mahsulotlarining asosiy tasniflash alomatlari quyidagilardir: kelib chiqishi (qora metallurgiya, mashinasozliq kimyo sanoati, neftni qayta ishlash sanoati va hakazolar); ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvi (xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yoqilg‘i hamda elektr energiyasi va boshqalar); vazifasi (flyuslar, dizel yoqilg‘isi, sovutuvchi suyuqliklar, payvand elektrodlari va h.k.). Ishlab chiqarish-texnik ahamiyatidagi mahsulot shakli, kattaligi va boshqa alomatlardan iborat tabiiy holatiga ko‘ra ham tasnif qilinadi.

Mahsulot sarfini hamda mahsulot zahiralarini me’yorlashtirishda, moddiy texnika ta’minoti rejalarini ishlab chiqishda, milliy iqtisodiyotni moddiy resurslar bilan ta’minlash holatini nazorat etib turishda va boshqa ishlarda ana shu tasnifikatordan foydalaniladi. Kodlashtirish natijasida mahsulot nomlariga shartli belgilar (kodlar, shifrlar, nomenklatura nomeri) qo‘yiladi, bu narsa murakkab nomlardan qochishga, iqtisodiy axborot ishlab chiqishni avtomatlashtirishga imkon beradi.

Assortiment- bu iste’mol, savdo yoki ishlab chiqarishdagi aniq bir belgilariga mos holda birlashtirilgan har xil ko‘rinishdagi, turdagi tovarlarning majmuasidir. Assortiment tovarni tavsiflovchi muhim ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. Sanoat va savdo assortimentlari farqlanadi.

Sanoat assortimenti- bu alohida korxona, korxonalar uyushmasi yoki sanoat tarmog‘i tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulotlar nomenklaturasidir.

Savdo assortimenti- bu ulgurji va chakana savdo sohasida, muomala sohasida mavjud bo‘lgan tovarlar nomenklaturasidir. U sanoat assortimentiga bog‘liq, ammo undan kengroq bo‘ladi, chunki savdo assortimentiga import tovarlar ham kiradi.

Savdo assortimenti o‘z navbatida tovar guruhlari assortimenti va savdo korxonasi assortimentiga bo‘linadi.

Tovar guruhlari assortimenti- aniq bir belgilariga mos holda birlashtirilgan har xil ko‘rinishdagi, turdagi tovarlarning majmuasidir; ko‘pgina hollarda u turli sanoat tarmoqlari tovarlaridan tashkil topishi mumkin (attorlik, metall buyumlar, to‘qimachilik, ko‘nchilik, plastmassalar kabilar).

Savdoda oddiy va murakkab assortimentli tovarlar farqlanadi. Oddiy assortimentli tovarlar ko‘p bo‘lmagan belgilar asosida tasniflanadi (o‘quvchi daftari, bo‘yoqlar kabilar). Murakkab assortimentli tovarlar vazifalari, ishlab chiqarilgan materiallari, ishlab chiqarish usullari, shakl-shamoyili bo‘yicha va shu kabi belgilar bo‘yicha bo‘lib chiqiladi (kiyim-kechak, poyafzal, idish kabilar). Bunday assortimentda tovarlar turi ancha ko‘p bo‘ladi.

Savdo korxonasi assortimenti- bu do‘kondagi, bazalardagi, omborlardagi tovarlar xilma xilligi bo‘lib, u korxonaning ixtisoslashuviga bog‘liq bo‘ladi. Ixtisoslashgan do‘konlar bir guruhdagi (kiyim-kechaklar), kichik guruhdagi (mavsumiy kiyimlar), yoki bir turdagi (erkaklar ko‘ylagi) tovarlar bilan savdo qiladilar, biroq ushbu tovarlar to‘la nomenklatura bo‘yicha taqdim etiladi. Katta universal do‘konlar, supermarketlar turli guruhdagi tovarlar bilan (kiyim-kechak, poyafzal va hakazo) savdo qiladilar.

Tovar assortimenti, uning xilma xilligi ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishiga, ijtimoiy-psixologik, demografik omillarga, ilmiy-texnik taraqqiyot natijalariga bog‘liq bo‘ladi.

Assortiment rivojlanib borishini boshqarish deganda avvalo iste’molchilar ehtiyojlarining hajmi va tarkibini o‘rganish va ushbu ma’lumotlar asosida assortimentni rejalashtirish va bozorga etkazib berish tushuniladi.

Assortiment tarkibi- bu tovar aylanuvidagi tovar guruhlari, kichik guruhlari, turlari, xilma xilliklari o‘rtasidagi sonli mutanosiblikdir. Masalan, poyafzalda qaysi o‘lchamdagi tovar qanchadan ekanligini ko‘rsatuvchi ko‘rsatkich assortiment tarkibini tashkil etadi.

Assortiment kengligi- aniq bir yo‘nalishdagi tovarlar kichik guruhining va turlarining soni bilan baholanadi. Masalan, oshxona chinni idishlariga, turli xil tarelkalar, kosa-piyolalar kabilar kiradi. Ularga turli salatlar uchun idishlar, non uchun vazalar ham qo‘shilishi mumkin. Bunda albatta assortiment kengligi o‘zgaradi.

Bulardan tashqari assortiment to‘laligi, assortiment barqarorligi, assortimentning yangilanib borish darajasi kabi ko‘rchatkichlar ham mavjuddir.

Turkumlash, turlarga ajratish deganda tovarlarning umumiy xarakterli belgilari, xususiyatlariga qarab ma’lum turlarga ajratish tushuniladi. Tovarshunoslikda tovarlarni turkumlash juda katta amaliy ahamiyatga ega, chunki katta nomenklaturadagi oziq-ovqat tovarlarini ma’lum bir tartibga solmasdan turib ishlab chiqarishni ilmiy rejalashtirishda, hisob-kitob ishlarini olib borishda, tovarlarning assortimenti, sifati va iste’mol qiymatini mukammal o‘rganishda katta qiyinchiliklarga duch kelamiz. Oziq-ovqat tovarlarini turkumlashda ularning har xil xususiyatlari hisobga olinadi: paydo bo‘lishi, kimyoviy tarkibi, xom ashyoning qayta ishlanganlik darajasi, foydalanilishiga qarab va boshqalar.

Masalan, kelib chiqishiga qarab hamma oziq-ovqatlarni- o‘simlik mahsulotlari yoki hayvon mahsulotlariga, kimyoviy tarkibi bo‘yicha esa oqsilli, yog‘li yoki uglevodga boy mahsulotlarga, qayta ishlanganligiga qarab esa xom ashyo, yarim tayyor mahsulotlar, tayyor mahsulotlarga, ishlatilishiga qarab esa ozuqaviy hamda lazzatli mahsulotlarga bo‘lish mumkin. Ammo oziq-ovqat mahsulotlarini bunday turkumlashda ham ayrim kamchiliklar mavjuddir. Masalan, hozirgi kunda ba’zi oziq-ovqat mahsulotlari tayyorlashda o‘simlik va hayvon mahsulotlari ishlatiladi yoki bo‘lmasa, oqsilga boy mahsulotlar tarkibida yog‘lar ham, uglevodlar ham ma’lum darajada uchraydi. Lazzatli mahsulotlar turkumiga kiradigan ba’zi tovarlar ozuqaviylik qiymatiga ham egadir.

Savdo shoxobchalarida, oziq-ovqat mahsulotlari shartli ravishda ikki turga ajratiladi: gastronomiya va baqqollik mahsulotlari. Gastronomiya tovarlariga go‘sht mahsulotlari, baliq mahsulotlari, sut mahsulotlari, moylar, vinolar, konservalar va boshqalar kiradi. Baqqollik mahsulotlari turkumiga esa yormalar, un, makaron mahsulotlari, hamirturush, choy, tuz, qand, kofe, tamakilar va boshqalar kiradi. Oziq-ovqat mahsulotlarini bunday turkumlash ham kamchilikdan xoli emas, chunki non, sabzavotlar, mevalar, qandolat mahsulotlari hech qaysi turga kiritilmagan. shuning uchun ham hozirgi kunda oziq-ovqat mahsulotlarini turkumlashni o‘rganish, bunday ishlarga qaratilgan ilmiy tadqiqotlarni yo‘lga qo‘yish zarurdir.

Oziq-ovqat mahsulotlari kimyoviy tarkibi, kelib chiqishi va ishlab chiqarishdagi qatnashishiga qarab, quyidagi turlarga ajratilgan: don va don mahsulotlari; meva va sabzavot mahsulotlari; kraxmal, qand-shakar, qandolat mahsulotlari; lazzatli mahsulotlar; ovqatga ishlatiladigan yog‘lar; sut va sut mahsulotlari; go‘sht va go‘sht mahsulotlari; tuxum mahsulotlari; baliq va baliq mahsulotlari. Don va don mahsulotlar turiga don, un, yorma, non va makaron mahsulotlari kiradi. Bu mahsulotlar uglevodlarga, ya’ni kraxmalga juda boydir. Meva va sabzavot mahsulotlari turiga ho‘l mevalar, sabzavotlar, ko‘ziqorinlar va ularni qayta ishlashdan hosil bo‘lgan mahsulotlar kiradi. Ular yuqori biologik qiymatga ega bo‘lib, kaloriya berish darajasi boshqa oziq-ovqat mahsulotlaridan ancha yuqoridir.

Kraxmal, qand-shakar, qandolat mahsulotlari turiga esa kraxmal, qand-shakar, asal, patoka, shokolad, karamel va konfet mahsulotlari, meva-rezavor mevali qandolat mahsulotlari kiradi. Lazzatli taomlar turiga esa spirtli ichimliklar, vinolar, pivolar, alkogolsiz ichimliklar, ziravorlar, tuz, choy, kofe mahsulotlari kiradi. Bu mahsulotlar tarkibida spirt, kofein moddalari borligi bilan ajralib turadi.

Sut va sut mahsulotlari turiga sut, tvorog, qaymoq, smetana, achitilgan sut mahsulotlari, sariyog‘, pishloqlar kiradi. Bu mahsulotlar ham yuqori biologik qiymatga ega bo‘lib, odam organizmida tez hazm bo‘ladi. yog‘lar turiga ovqatga ishlatiladigan o‘simlik moylari, hayvon yog‘lari, margarinlar kiradi. Bu mahsulotlar yuqori energiya berish qobiliyati va erda eruvchi vitaminlarga boyligi bilan ajralib turadi.

Go‘sht va go‘sht mahsulotlari turiga hayvon go‘shtlari, parranda go‘shtlari va ularni qayta ishlashdan hosil bo‘ladigan mahsulotlar, dudlangan go‘shtlar va go‘sht konservalari kiradi. Bu mahsulotlar umuman organizmni hayvon oqsillari bilan ta’minlaydigan asosiy manba hisoblanadi. Tuxum mahsulotlariga esa tuxumlar va tuxum mahsulotlari kiradi, Bu mahsulotlar ham tez hazm bo‘ladi va kimyoviy tarkibi bo‘yicha yuqori biologik ko‘rsatkichga egadir. Baliq va baliq mahsulotlari turiga baliqlar va ulardan tayyorlangan baliq mahsulotlari hamda boshqa jonivorlarning mahsulotlari kiradi. Bu guruhga kiradigan mahsulotlar ham to‘liq qiymatli oqsilga, yog‘larga, vitaminlarga boyligi bilan ajralib turadi. Savdoda nooziq-ovqat tovarlari ishlatilishi bo‘yicha quyidagi 27 guruhga bo‘linadi:

1. Maishiy kimyo tovarlari.

2. Yoqilg‘i va yoritish materiallari.

3. Plastmassa va rezinadan yasalgan xo‘jalik mollari.

4. Shisha va kulolchilik xo‘jalik mollari.

5. Metalldan yasalgan xo‘jalik mollari.

6. Uy-xo‘jalik elektr tovarlari.

7. Qurilish materiallari.

8. Mebel va gilamlar.

9. Attorlik va yodgorlik buyumlari.

10. Zargarlik buyumlari va soatlar.

11. Atir-upa tovarlari.

12. Radioelektron apparatlari.

13. Kino, foto tovarlari.

14. Muziqa tovarlari.

15. Transport vositalari.

16. Sport tovarlari.

17. Kontselyariya va maktab - o‘quv tovarlari.

18. Kitoblar va tasviriy san’at mahsulotlari.

19. Uyinchoqlar.

20. Zootovarlar.

21. Gullar va ko‘chatlar.

22. Dorixona mollari.

23. To‘qima tovarlar.

24. Tikuv tovarlari.

25. Trikotaj buyumlari

26. Poyafzal

27. Mo‘yna va po‘stin buyumlari.
Bu turkumlashga asosan magazinlarda savdo-sotik ishlari, o‘quv yurtlarida darslar olib boriladi. Uning dastlabki 22 tasi madaniy va xo‘jalik mollariga kiradi, qolgan 5 tasi esa kiyim-kechak va poyafzal tovarlari deb yuritiladi. Guruhlarning nomida "tovar", "buyum" va "material" so‘zlari ishlatilyapti. Odatda donabay tovarlarga nisbatan "buyum" va o‘lchab sotiladigan tovarlarga nisbatan "material" atamasi ishlatiladi. Aralash guruh bo‘lsa, "mol" yoki "tovar" so‘zi ishlatish maqsadga muvofiqdir. shuningdek "apparat" so‘zi texnik murakkab tovarlarga nisbatan ishlatiladi. Tovarshunoslikda energiyani bir holatdan boshqa holatga aylantira oladigan apparatlarga nisbatan "asMA’RUZA" so‘zi ham ishlatiladi. Elektr energiyani mexanik energiyaga aylantira oladigan yirik gabaritli asMA’RUZAlar esa "mashina" deyiladi.

Qisqa xulosalar

Tovarshunoslik- "tovar" va "Shunos" ("o‘rganish") ma’nosini ifodalaydigan so‘zlardan tarkib topgan. Tovar deb, sotish uchun ishlab chiqarilgan mehnat mahsuliga aytiladi. Tovarlar qiymat va iste’mol qiymatiga ega bo‘ladi.

Tovarning iste’mol qiymati uning foydali imkoniyatini ifodalaydi. Tovarning foydaliligi deganda, uni nominal sharoitda iste’mol qilishdan olinadigan samara nazarda tutiladi. Tovarning iste’mol qiymati uni iste’mol qilish paytida potentsial shakldan real shaklga aylanadi.

Mahsulot sifati- mahsulotning o‘z funktsiyasiga ko‘ra ayrim ehtiyojlarni qondirishini ta’minlay oladigan xususiyatlar yig‘indisidir.

Tovarlar assortimenti deb, biror belgi bo‘yicha bir-biriga o‘xshash tovarlar turlarining yig‘indisiga aytiladi. Odatda turli o‘lchov va ko‘rinishdagi bir xil funktsional xususiyatlarga ega tovarlar assortimentni tashkil qiladi. Tovarshunoslik fani tovarlar ijtimoiy iste’mol qiymatining shakllanishi, sotilishi va ishlatilishi yoki iste’mol qilinishi davridagi o‘zgarish qonuniyatlarini o‘rganuvchi iqtisodiy fandir.

Standartlash- xom ashyo, yarim fabrikat va tayyor mahsulotlar sifatiga hamda ularning o‘rab-joylanishi, markalanishi va tekshirish tartibiga kiyiladigan talabalarning umumiy ko‘rsatkichlarini belgilashga ataladi. Bu ko‘rsatkich va talablar bayon etilgan hujjat esa standart deb ataladi.

Standart- mamlakatning barcha ishlab chiqarish va savdo tashkilotlari itoat qilishlari zarur bo‘lgan qonundir. Standartlar ishlab chiqarishni ratsionalizatsiya qilish va mahsulot sifatini oshirish uchun xizmat qiladi. Standartlar ishlab chiqarishga ta’sir etadi, hozirgi zamon texnika yutuqlarini yana ham to‘laroq o‘zlashtirishga majbur qiladi, mehnat unumdorligini oshirishga yordam beradi.

Turkumlash, turlarga ajratish deganda tovarlarning umumiy xarakterli belgilari, xususiyatlariga qarab ma’lum turlarga ajratish tushuniladi. Tovarshunoslikda tovarlarni turkumlash juda katta amaliy ahamiyatga ega, chunki katta nomenklaturadagi oziq-ovqat tovarlarini ma’lum bir tartibga solmasdan turib ishlab chiqarishni ilmiy rejalashtirishda, hisob-kitob ishlarini olib borishda, tovarlarning assortimenti, sifati va iste’mol qiymatini mukammal o‘rganishda katta qiyinchiliklarga duch kelamiz. Oziq-ovqat tovarlarini turkumlashda ularning har xil xususiyatlari hisobga olinadi: paydo bo‘lishi, kimyoviy tarkibi, xom ashyoning qayta ishlanganlik darajasi, foydalanilishiga qarab va boshqalar.

Nazorat va muhokama uchun savollar

1. 
   Tovarshunoslik fanining asosiy vazifalari nimalardan iborat?
   
2. 
   Tovarlarning iste’mol xususiyatlari deganda nima tushuniladi?
   
3. 
   Standartlashtirishning mazmuni nimadan iborat?
   
4. 
   Tovarlar sifatnni tekshirishning qanday usullari mavjud?
   
5. 
   Tovarlarning turkumlanishi deganda nimani tushunasiz?
   
6. 
   Tovar assortimenti nima?
   
7. 
   Tovar qiymati nima?
   
8. 
   Tovarshunoslik tovarning qanday qiymatini o‘rganadi?
   
9. 
   Tovarlarni tasniflash nima?
   
10. 
    Tovar sifati nima?
    
11. 
    Sifatni aniqlashning qanday usullari mavjud?
    
12. 
    Tovar sifatini yaxshilashning asosiy yo‘llari nimalardan iborat?
    

Asosiy adabiyotlar:

1. Samadov A.N., Safarov B.J. Tovarshunoslik. –T.: TDIU, 2003.

2. Афанасьева Л.Р., Базарова В.И., Боровикова Л.А. и др. Товароведение продовольственных товаров. М.: Экономика, 2002.

3. Maqsudov T., Normahmatov R. Tovarshunoslik: Nazariy asoslari. -T. : O‘qituvchi,2001.

4. Николаева М.А. Товароведение потребительских товаров -M. : ВНЦ Marketing, 2000.

5. Справочник товаровeда продовольственных товаров. Tom 1,2. -M. : Экономика, 2001.

6. Справочник товаровeда neпродовольственных товаров. Tom 1,2,3. - M. : Экономика, 2003.

Internet veb-saytlari

	Rambler-http ://www/rambler, ru/;
	www.Google.ru
	www.Referat.ru
	www.UzReport.com
	Yandex- http ://yandex/ru/;
	Aport!- http ://www/aport.ru/;
	@rus”- http ://atrus.ru./;
	http://www.unece.org/sme/cjnfrm01.htm

1^ Lotincha classis-razryad, fasere-qilmoq, amalga oshirmoq.

2^ Lotincha nomenclatura-ro’yxat, nomlarning jamlamasi yoki tartibi.

Aim.uz