O’simlik xomashyolari haqida umumiy tushunchalar
Oziq-ovqat
sanoatida mahsulotlar asosan o’simlik va hayvon
xomashyolaridan tayyorlanadi. Bu mavzumizda asosan o’simlik xomashyolari
haqida ma’lumot berib o’tamiz.
O’simlik xomashyolariga donli xomashyolar, poliz mahsulotlari, mevalar va
boshqa o’simliklardan olinayolar digan xomashyolar kiradi. Donli xomashyolar
oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishda muhum xomashyolardan biri
hisoblanadi. Ular anotomik tavsifiga ko’ra asosan uchga bo’linadi: boshoqli
(bug’doy, arpa, javdar, makkajo’xori va boshqa), dukkakli (no’xot, loviya, soya,
fasol mosh va boshqalar) va grechexa (grechexa) mahsulotlari. Kimyoviy tarkibiga
ko’ra esa uglevodga boy, oqsilga boy va moyga boy ekinlarga bo’linadi.
Uglevodga boy donlarga asosan boshoqli ekinlar kiradi. Uglevodga boy boshoqli
ekinlardan eng yuqorisi sholi (75-85%) hisoblanadi. Oqsilga boy ekinlarga esa
dukkakli ekinlar kiradi. Oqsilga boy ekinlarga asosan dukkakli ekinlar kiradi. Soya
eng ko’p oqsil saqlovchi ekinga kiradi. U 32-35% oqsilni o’zida saqlaydi.
O’simlik xomashyolaridan poliz mahsulotlari konserva mahsulotlari
tayyorlashda, kraxmal olishda, farmosevtika sanoatida, sharbatlar ishlab
chiqarishda, spert ishlab chiqarishda keng miqdorda ishlatiladi.
Kartoshka (ildiz), yorma (urug ') kabi o'simliklarda kraxmalning katta
miqdori (60-70 wt.% Quruq moddalar) mavjud. Shuning uchun, bu holda bizda
kraxmalli xom ashyo mavjud. Ushbu xomashyo oziq-ovqat sanoatida ham,
texnologiyada ham keng qo'llaniladi.
Oziq-ovqat sanoatida u qalinlashtiruvchi va jellesimon vosita sifatida
ishlatiladi. Kraxmalni mikrobiologik qayta ishlash pekmez, dekstrinlar, glyukoza
va boshqa mahsulotlarni olish uchun ishlatiladi.
Kraxmalning texnik qo'llanilishi uning yopishqoq xususiyatlari (qog'oz va
to'qimachilik
mahsulotlarini
ishlab chiqarish) bilan
bog'liq.
Kimyoviy
modifikatsiyalangan kraxmallar (qisman gidrolizlangan, oksidlangan, alkillangan,
asilatlangan) katta ahamiyatga ega bo'lib, ular asosida plyonkalar, tolalar,
yopishtiruvchi moddalar, plastifikatorlar olinadi. Kraxmal (qoida tariqasida, xom
ashyodan oldindan ajratilmasdan) etanol ishlab chiqarishda asosiy mahsulot
hisoblanadi.
Saxaroza (shakar) ko'p miqdorda qand lavlagi ildizi va shakarqamish
poyasida to'planadi, shuning uchun bu o'simliklar tarkibida shakar bo'lgan xom
ashyo hisoblanadi.
Dunyoda yiliga 130 million tonna ishlab chiqaradigan saxaroza asosan oziq-
ovqat sanoatida ishlatiladi. Ammo uning katta miqdori turli xil efir va etanolni
olish uchun kimyoviy va mikrobiologik qayta ishlashdan o'tadi.
Uglevodlar mikrobiologik ishlov berishda substrat sifatida keng qo'llaniladi.
Ushbu maqsadlar uchun tarkibida geksosan va pentosan bo'lgan xom ashyo
ishlatiladi.
Tsellyuloza, kraxmal, saxaroza o'z ichiga olgan o'simliklar tarkibida
geksosan bo'lgan xom ashyoga murojaat qilinadi.
Gidrolizdan so'ng pentosan o'z ichiga olgan xom ashyo ozuqa xamirturush
va furfural ishlab chiqarish uchun ishlatiladi, bu dorilar va shakar o'rnini bosuvchi
bo'lib ishlaydigan ksilitol ishlab chiqarish uchun zarurdir.
Pektin moddalari asosan oziq-ovqat sanoatida qo'llaniladi. Ammo
pektinlarga dorivor moddalar sifatida qiziqishning ortib borishi pektin o'z ichiga
olgan xom ashyoni qayta ishlash ko'lamini oshirishga turtki bo'ladi.
Ko'p o'simliklarning urug'lari ko'p miqdordagi yog'ni (o'simlik moyi)
saqlaydi va ular oziq-ovqat va texnik maqsadlarda ishlatiladigan o'simlik moylarini
ajratish uchun moyli xom ashyo sifatida ishlatiladi. O'simlik moylarini yillik ishlab
chiqarish ma'lumotlariga ko'ra 80 million tonnaga etdi.
Efir moylari o'simliklardan olinadigan boshqa mahsulotlarga nisbatan ishlab
chiqarishda (40 ming tonna) kam. Biroq, ularning insoniyat jamiyati uchun
ahamiyati ancha yuqori. Ko'plab o'simlik turlarining turli qismlari (gullar, barglar,
poyalar, ildizlar) efir moyi xom ashyosi sifatida ishlatiladi. Efir moylarini
qo'llashning asosiy yo'nalishlari parfyumeriya va kosmetika va oziq-ovqat sanoati
hisoblanadi.
Ignalilarning amalda muhim xususiyati ularning katta miqdordagi maxsus
moddalarni (izoprenoidlar) ishlab chiqarish qobiliyatidir, ular jarohatlanganda
qatronlar (sharbat) shaklida ajralib chiqadi. Saqich uchuvchi (turpentin) va
uchuvchan bo'lmagan (rozinli) qismlardan iborat. Turpentin o'zining kimyoviy
tabiatiga ko'ra efir moylari bilan bog'liq, ammo turpentinni katta miqdordagi
(yiliga yuz ming tonna) ishlab chiqarish imkoniyati va uning tarkibiy qismlarining
kimyoviy tuzilishi turli xil xushbo'y va biologik faol moddalarni sintez qilish
uchun asosiylaridan foydalanishga imkon beradi.
Ignabargli daraxtlar, asosan qarag'ay, rozin tarkibidagi xom ashyo
hisoblanadi. Rosin muhim miqdordagi (yiliga million tonnadan ortiq), asosan,
pulpa ishlab chiqarishning yon mahsuloti sifatida ishlab chiqariladi. Rosinni
ishlatishning asosiy yo'nalishlari: pulpa va qog'oz, bo'yoq va lak, sovun tayyorlash,
elektrotexnika.
Hayvonlarning terisidan terini ishlab chiqarishda tannarh bosqichi muhim
operatsiya bo'lib, unda o'simlik fenollari (taninlar) boshqa birikmalar qatori tanin
sifatida ishlatiladi. Tanin tarkibidagi xom ashyo Rossiya uchun eman daraxti, tol
po'stlog'i, archa, lichinkadir.
