Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 
 
2020/2
 
to‘la odam edi. Talabchanligi va haqgo‘yligi bois hamma bilan ham chiqishavermas, lekin 
buni yuzaga chiqarmasdi...
...chiqishish-chiqishmasliklarga ko‘p ham e’tibor bermas, vaqtini, zehnini maqola va 
kitob chiqarishga qaratardi...” Bu – B.Nazarovning M.Qo‘shjonov shaxsiyati va ilmiy 
faoliyatiga berilgan haqqoniy va to‘g‘ri bahosi.
Olim shaxsi va ilmiy-ijodiy merosi, xotiralari bilan tanish kishilar bu bahoga 
qo‘shiladilar, albatta. B.Nazarov maqolaga ilova qilingan “Sabrgul”da olim umrining so‘nggi 
yillarida turli xastaliklar bilan, jumladan ko‘zining xiralashib qolishidan qiynalsa-da, bir zum 
ilmiy faoliyatdan chekinmaganligini, yangi yozilgan asarlarni magnitofon lentasiga yozdirib, 
tinglab turib maqolalar yozganidan xabar berar ekan, shunday deb yozadi: 
“Domla ana shunday - oddiy vaqtni hayotga aylantira oluvchi edi. Matyoqub akani 
taniganlarning ko‘pi u kishining mergan bo‘lganini yaxshi bilishadi. Ha, Matyoqub aka ham 
to‘g‘ri, ham ko‘chma ma’noda mergan edi. Lekin uning merganligi kimnidir, nimanidir yo‘q 
qiluvchi merganlik emas, aksincha, bor qiluvchi – bor qilishga bo‘ysundirilgan merganlik 
edi”
1
. Mana shunday kuyinchaklik bilan yozilgan dil so‘zlarni, olimning sinchilik va yozuvchilik 
mahorati haqidagi fikrlarni U.Normatov, Sh.Xolmirzayev, Q.Yo‘ldoshov, S.Umirovlarning 
maqolalarida ham o‘qiymizki, bu qarashlar kitobxonda munaqqidning ham shaxsiyati, ham 
olimlik salohiyati haqida muayyan tasavvur hosil qiladi. Matyoqub Qo‘shjonovning ilmiy 
ijodini tadqiq etgan ilm ahlining e’tirof etishlaricha, olim tadqiqotlari bilan tanishgan 
kitobxon tahlil jarayonida badiiy asarni yana bir bor o‘qigandek taassurot oladi. Matyoqub 
Qo‘shjonov nazariyotchi olim sifatida syujet va kompozitsiya, konflikt kabi poetik 
unsurlarning ilmiy-nazariy asoslarini chuqur tadqiq etgan. Binobarin, uning badiiy asarni 
baholashdagi asosiy mezonlari ham ayni shu masalalarga bog‘liq holda davom ettiriladi. 
Odatda, o‘zbek adabiyotshunosligining yirik namoyondalari ilmiy faoliyatiga nazar tashlasak, 
o‘ziga xos mushtarak jihat ko‘zga tashlanadi. Har bir yetuk adabiyotshunoslar o‘zlarining 
tadqiq obyekti qilib birinchi galda atoqli so‘z san’atkorlarini, yozuvchi va shoirlar ijodini 
tanlaganligini ko‘ramiz. Ular ilmiy ijodining bitta qirrasi (asosiy ilmiy faoliyati) shu 
ijodkorlarning poetik olamini ochishga qaratilganligiga guvohi bo‘lamiz. Chunonchi, 
adabiyotshunos olim Ozod Sharafiddinov adabiy jarayonda qahhorshunos va 
cho‘lponshunos sifatida tanilgan bo‘lsa, Naim Karim faoliyati Cho‘lpon, H.Olimjon, Zulfiya, 
Oybek, U.Nosir, Mirtemir, Shayxzoda kabi o‘z davrining yetuk ijodkorlari hayoti va ijodini 
o‘rganishga bag‘ishlangan. Umarali Normatov esa qodiriyshunos va qahhorshunos sifatida 
tanilganligini kuzatishimiz mumkin.
Albatta, ushbu olimlarning ilmiy ijodi shu keltirilgan ijodkorlar ijodi bilangina 
cheklanib qolmagan, balki adabiy jarayonda faol ishtirok etib, uning yetakchi 
tendensiyalarini ochuvchi, boshqa zamondosh shoir va adiblarning poetik mahoratini tadqiq 
etuvchi ko‘plab ilmiy kuzatishlarni ham amalga oshirganlar. Chunonchi, O.Sharafiddinov va 
N.Karimovlar she’riyat, U.Normatov esa nasr bilimdoni sifatida e’tirof etilgan. Ayni paytda, 
ta’kidlash joizki, ular ilmiy faoliyatining asosiy yadrosini yuqorida tilga olingan atoqli so‘z 
zargarlari ijodi tashkil etishi, shubhasiz. Bu bejiz emas, albatta. Chunki katta ilmiy salohiyat 
yuksak badiiyat namunalarini taqozo etadi. Shuning uchun ham bu olimlar o‘zlarining ilmiy 
1
Матёқуб Қўшжонов замондошлари хотирасида. –Т., 2012.
255

---