Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 
 
2020/2
 
Unga ko‘ra tabiat va jamiyat murakkab tizimni tashkil etadi. Shu o‘rinda tizim 
tushunchasining mohiyatini belgilash bilan uning xususiyatlari aniqlanadi. Bugun “tizimli 
tahlil”, “tizimli yondashuv”, “tizim nazariyasi”, “tizim tamoyillari” degan tushunchalar ko‘p 
ishlatiladi, ammo ular sinonimlar emas. Aksariyat hollarda bu tushunchalar sinonim sifatida 
farqlanmay qo‘llaniladi. Tizim nazariyasi tizimlar olami to‘g‘risidagi ilmiy bilimlarni beradi, 
amalga oshiradi, kelib chiqish, shakl-shamoyili, funksiyasini turli tabiatdagi tizimning rivojini 
tushuntiradi. Tizimli yondashuv borliqqa nisbatan insonning metodologik yondashuvi, 
tamoyillar uyg‘unligini ifoda etuvchi tizimli dunyoqarashdir. Yondashuv usullar yig‘indisi, bu 
kimgadir, nimagadir ta’sir ko‘rsatish, nimanidir o‘rganish, ishni tashkil etish usullari. Shunday 
qilib, yondashuv u yoki bu faoliyatning umumiy tartiblarini, qaysidir nazariyaning dastlabki 
va asosiy holatlari to‘g‘risidagi tasavvurlarni beradi. Tizimli yondashuv turli xil yo‘llar bilan 
o‘zini namoyon qilsa-da, fan sohalarining barcha yo‘nalishlarida ishlatiladi. Texnika sohasida 
texnik tizim, kibernetikada boshqaruv tizimlari, biologiyada biologik tizim va ularning tarkibiy 
darajalari, sotsiologiyada tarkibiy funksional yondashuv. Tabiiy fanlarda ilm-fan va bilimlar 
birligi va sintezi uchun intilish istagi ustun. Va bu jarayon xususiyatlarini aniqlash, o‘rganish 
zamonaviy ilmiy bilim nazariyasi bo‘yicha tadqiqot hisoblanadi. Tizimli yondashuvning 
mohiyati obyektni tizim sifatida ko‘rib chiqishga qaratilgan tushunish tamoyillari, 
shuningdek, bilishning ilmiy metodologiyasi va amaliy faoliyati demakdir. Tizimli yondashuv 
bir taraflama tadqiqot tahlil usullarini inkor etadi. Asosiy urg‘u obyektning yaxlit 
xususiyatlarini tahlil etishga, tizim va uning aloqadorligini aniqlashga, rivojlanish va 
funksionallikka qaratiladi. Misol tariqasida fizikadan laboratoriya qurilmasida o‘lchov 
asbobini tanlashni tizimli yondashuv asosida ko‘rib chiqamiz. 
Misol: Fizika praktikumida zamonaviy tizimli tahlil metodidan foydalanish usulini 
quyidagi laboratoriya praktikumi ishlarini o‘tkazishda qo‘llash usulini bayon qilamiz. O‘quv 
fizika laboratoriyasida o‘lchov asboblar bazasi mavjud. O‘lchash masalasi yechimi uchun 
asboblarning yaroqliligini baholash talab etiladi. Masalan: doimiy elektr kuchlanish (1

10)V 
diapazonda 1 %dan oshmagan xatolikda 30 sekunddan oshmagan o‘lchov vaqtida o‘lchash 
uchun ishlatiladi. O‘lchash sharti bajariladigan normal asboblar soni 5 ta. 
Yechim: Sistemani S=(x,R) ‘rinishda tavsiflaymiz. Bu yerda x - asboblar soni, R - nisbiy 
tartib. N
i 
masalani yechish N
j 
ga qaraganda yaxshiroqdir. N - daraja elementlar soni. Bu yerda 
N
i
€X, N
j
€X. Bizni misolimizda aniqlik diapazonida va aniqlash tezligi xarakteristikalarini 
hisoblaymiz. N
i 
asbobi N
j 
asbobiga qaraganda yaxshiroq hisoblanadi, agar u bitta 
xarakteristika bo‘yicha yaxshi bo‘lsa, qolgan xarakteristikalar bo‘yicha pastroqdir. R 
munosabat uchun R matritsani aniqlaymiz va quyidagicha joylashtiramiz. Agar N
i
N
j
dan 
yaxshiroq bo‘lsa R munosabat bajariladi. (i, j) katakka 1 yoziladi. Agar N
i 
N
j
teng yoki yomon 
bo‘lsa, R munosabat bajarilmaydi. U holda (i, j) katakka 0 yoziladi. Demak, matritsa 0 va 1 
ketma-ketlikdan tashkil topgan. 1-jadvaldagi matritsa laboratoriyadagi mavjud bo‘lgan 
ma’lumotlarga asoslangan. 
1-qadam: Berilgan matritsa qatori yig‘indisiga teng bo‘lgan vektor-qator, A
0
ni 
tuzamiz. A
0
=(3,2,0,4,0) A
0
qatordagi nollar berilgan munosabat bo‘yicha boshqalardan ko‘ra 
eng yaxshi elementni beradi. Bu elementlar N
0
tartibdagi darajani tashkil etadi. Bizning 
misolimizda bular B
3
B
5
formal yozuv bajariladi. (B
3
,B
5
)- N
0 
2-qadam: A
0
qatorni qayta o‘zgartiramiz. Aynan: 
a) 0 larni krest belgisi bilan o‘zgartiramiz. 
199

---