Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 
 
2020/2
 
Ta’rifdan bevosita kelib chiqib quriladigan tatbiq va ilgarigi bosqichlarda bajarilgan 
natijani izlash va tanish asosida shakllantirilgan algoritmik harakatlar. Masalan, ta’rifga ko‘ra 
berilgan nuqtada funksiya hosilasi qiymatini topish, aniq bir funksiya uchun hosilani 
hisoblash formulasini keltirib chiqarish; ta’rifning mazmuniy tomoniga, ya’ni tushunchani 
shakllantirilgan obraziga, uning geometrik yoki fizik ma’nosiga qarab quriladigan tatbiq. 
Masalan, funksiya grafik shaklda berilgan, u ko‘rsatilgan nuqtalarda hosilaga ega yoki ega 
emasligini aniqlashtirish. Bevosita tatbiq. Ko‘pincha bunday tatbiq quyidagicha amalga 
oshiriladi: ta’rifdan kelib chiqib, tushuncha xossasi isbotlanadi (hisoblash qoidasi, amallari), 
uning asosida tatbiq etilish algoritmi (formulalar va hosilani hisoblash qoidalari, 
trigonometrik formulalar va sh.k.) quriladi. Yangi tushunchani umumiy tushunchalar tizimiga
kiritish — tushunchalarni shakllantirish jarayonidagi keyingi bosqich bo‘lib, unda asosiy 
e’tibor yangi tushunchani tushunchalar tizimida tutgan o‘rniga va ahamiyatiga, fanlararo 
bog‘liqlikni o‘rnatishga qaratiladi. Ushbu bosqich o‘qituvchidan alohida tayyorgarlikni, 
olingan bilimlarni umumlashtirish va tizimlashtirish mumkin bo‘lgan mos mazmunni 
izlashdan iborat integratsiyalashgan darslarni (matematika-fizika, matematika-kimyo va 
sh.k.), ta’lim jarayonining nostandart shakllarini tashkil va tatbiq etishni talab etadi. 
Tushunchani shakllantirishning oxirgi bosqichi – o‘quvchilarning refleksiyasi hisoblanadi. 
Uning natijasida o‘quvchi uchun tushunchaning shaxsiy ahamiyati aniqlanadi, shaxsiy 
mazmun shakllantiriladi. Mazkur bosqichda o‘quvchilarning o‘rganiladigan tushunchaga 
nisbatan obyekt nimani namoyon etishi, ya’ni yangi tushunchani kiritilishi bilan nazariyada 
qanday imkoniyatlar, qanday tipdagi masalalarni yechish uchun mos vosita paydo bo‘lganligi 
haqida fikr yuritishi, tahlil qilishi muhimdir. Bunday ishni ijodiy topshiriqlardan bevosita 
foydalanib, ta’lim jarayonini nostandart shaklda tashkil etib olib borish mumkin. Qayd 
etilgan bosqichlarni ishlab chiqishda matematik tushunchalarni shakllantirishni tashkil etish 
jarayonida algebra va analiz tushunchalarining o‘ziga xosligi maksimal darajada hisobga 
olinganligi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bu esa o‘quvchilar tomonidan o‘rganiladigan materialni 
ongli o‘zlashtirilish sifatini oshirishga imkon beradi. 
Shunday qilib, ta’lim jarayonida tushunchalarni shakllantirishda faollashtiruvchi 
yondashuvni amalga oshirish zarurati nazariy jihatdan asoslandi, shu sababli algebra va 
boshlang‘ich tahlilga mos metodik ta’limni ishlab chiqish muhimdir.
Undan maqsad, o‘quvchilar tomonidan o‘rganiladigan materialni va tushuncha 
mazmun-mohiyatini ongli o‘zlashtirilish sifatini oshirishdir. Eng asosiy g‘oya esa – tushuncha 
ta’rifini kiritishda o‘quvchining hayotiy tajribasidan (assotsiatsiya, tasavvur, intuitiv 
xulosalar) foydalanishdir.