|
ILMIY AXBOROTNOMA
FALSAFA
2016-yil, 2-son
Ijtimoiy hayotning turli sohalarida kuchayib borayotgan o‘zaro bog‘liqlikka oid ushbu
jarayonlar haqida xulosa chiqarishga imkon beradigan empirik material keragidan ortiqdir. Endilikda
uni nazariy jihatdan umumlashtirish zarur. Ijtimoiy munosabatlarni alohida «madaniyat», ya’ni
iqtisodiy madaniyat va ishlab chiqarish madaniyati, siyosiy madaniyat va boshqaruv madaniyati,
ma’naviy madaniyat sifatida shakllanish mexanizmlarini o‘rganishga kirishgan tadqiqotchilar ana shu
yo‘nalishdan bormoqdalar: ular ijtimoiy rivojlanishning shunday sohalaridirki, ularning mohiyati,
nazarimizda, moddiy va ma’naviy ishlab chiqarishning ziddiyatli birligi hamda ushbu bir-biriga
aylanishlarning o‘ziga xos qonunlari bilan bog‘liqdir. Bu obektning shunday «ichki kesimi»dirki, uni
tahlil qilish, shubhasiz, jamiyatimiz rivojlanishidagi murakkab hodisalarni tushunishga yordam beradi.
Shunday qilib, ijtimoiy taraqqiyot jarayonida moddiy va ma’naviy ishlab chiqarish dialektikasini
tadqiq etish fundamental bilimda muayyan paradoks borligini ko‘rsatmoqdaki, u chinakam
fundamental bo‘lgani uchungina amaliy bo‘lib qolmoqda.
Endi tadqiqotimizning bevosita predmetini tashkil etadigan hodisalar doirasini aniqroq ajratib
olishga harakat qilamiz. Gap bu o‘rinda, avvalo, ishlab chiqarish jarayonlari haqida boradi. «Moddiy
ishlab chiqarish», «ma’naviy ishlab chiqarish» kategoriyalariga o‘zaro bog‘liq juft qarama-qarshilik
sifatida qaraymiz. Tabiiyki, ijtimoiy hayotimizning butun boyligi faqat shu kategoriyalar bilan
cheklanib qolmaydi. Shu bois, biz moddiy va ma’naviy ishlab chiqarishning o‘zaro munosabatini faqat
muayyan mahsulotlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilish borasidagi
faoliyatda, bunda shakllanadigan ijtimoiy munosabatlar tizimlari va ana shu maqsadlarning o‘zlarida
ko‘ramiz. Yo‘lga qo‘yilgan va ijtimoiy jihatdan tashkil qilingan takror ishlab chiqarish sohasiga
kirmaydigan ko‘plab moddiy va ma’naviy hodisalar mazkur sohadan tashqarida qoladi. Inson hayoti
va faoliyatining har qanday taraflarini ijtimoiy taraqqiyotdagi moddiy va ma’naviy ishlab chiqarish
dialektikasi orqali tasavvur qilishga intilmaymiz. Umuman, dastlabki kategoriyalardan haddan tashqari
kengaytirib foydalanish ularning nazariy hajmi yo‘qotilishiga olib keladi, xolos. Gnoseologik tahlil
shundan dalolat beradiki, tushunchalar mantig‘ida doimo kategoriyalarning nazariy sig‘imi (ularning
nazariy yuklanganligi va nazariya tarkibidagi funksional roli) hamda ularning empirik jihatdan
tasavvur etilishi o‘rtasida doimo o‘zgaruvchan (dinamik) muvozanat mavjud. Ko‘p hollarda biror
kategoriya orqali qanchalik katta empirik materialni ifodalashga harakat qilinsa, uning chegaralari
shunchalik tez yemiriladi va u, aslida, bilish vositasi sifatida evristik zaxirasini (imkoniyatlarini)
yo‘qotib boradi. Buning ustiga, tanlangan kategoriyalar majburiyat yuklaydigan metodologik darajani
ham unutmaslik lozim.
Xuddi shu tariqa, ong ishlab chiqarish haqidagi har qanday empirik dalil ham ma’naviy ishlab
chiqarish sohasiga kirmaydi, xuddi shuningdek, muayyan sanoat korxonasi ishi haqidagi ma’lumotlar
har doim ham «moddiy ishlab chiqarish» kategoriyasiga nisbatan relevant emas. Garchi bu
kategoriyalar empirik jihatdan bilinadigan hodisalarni nazariy umumlashtirish orqali olingan bo‘lsa
ham, bu yerdagi umumlashtirish bevosita emas, balki boshqa kategoriyalar va tushunchalarga oid
sxemalar bilan ko‘plab rishtalar orqali bog‘langan.
Ijtimoiy falsafa nazariyasi «moddiy ishlab chiqarish» va «ma’naviy ishlab chiqarish»
kategoriyalaridan tashqari, muhimlik va boylikda qolishmaydigan ko‘plab boshqa kategoriyalarga ham
egadir. Ushbu kategoriyalarning qaysilari tanlanishi ko‘p jihatdan ularning ijtimoiy hodisalarni
konseptual anglash borasidagi evristik imkoniyatlari bilan, bu imkoniyatlar esa, o‘z navbatida,
muammoni tadqiq etishda qo‘llanilayotgan falsafiy mavhumlashish darajasiga bog‘liq. Masalan,
mutlaqo qarama-qarshi realliklar (voqeliklar) sifatida baholanadigan moddiylik va ma’naviylikning
o‘zaro nisbati haqidagi masalani moddiy va ma’naviy ishlab chiqarish kategoriyalari nuqtayi
nazaridan uzil-kesil hal qilishning iloji yo‘qligi aniq. Ammo moddiylik va ma’naviylikning bir-biriga
aylanishi jarayonlarini, ularning ikki ziddiyatli birligi hamda funksional aloqasini o‘rganish uchun
ijtimoiy ishlab chiqarish tarmoqlarining rivojlanishi qulay va ulkan material bo‘ladi.
Moddiy va ma’naviy ishlab chiqarish kategoriyalari, aftidan, ruhiy jarayonlarning idealligini
hamda individning bilish obrazlari shakllanishida va intellektual faoliyatida moddiylik va ma’naviylik
nisbatini bilishga uncha yaroqli emas. Moddiylik va ma’naviylikning o‘zaro ta’siri (munosabati)
muammosi shu darajada murakkab, uni hal etish shu darajada mas’uliyatlidirki, ma’naviylikning
ildizlarini talqin etishda ham, obyektni predmet-ilmiy o‘zlashtirish xususiyatlariga borib taqaladigan
an’analarini talqin etishda ham bu an’analarni (ammo ayrim tadqiqotchilarning «yetarli
tushunmasligi» yoki nimalarga ustunlik berishi va moyilligidangina iborat bo‘lmaydigan real mavjud
bo‘lgan va hozircha uncha qovushmaydigan tabiatini) ko‘rmaslikning iloji yo‘q. Biz, asosan, bir
tomondan psixologiya va oliy nerv faoliyati fiziologiyasiga, boshqa tomondan esa sotsiologiya va
64
Do'stlaringiz bilan baham: |
