Issn 2091-5446 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific reports

őzÿldÿrÿk – ot dumidan to‘qilgan, ko‘z og‘riganda yoki 
qamashganda ko‘zga tutiladigan narsa. 
Kőzlÿk shakli ham bor [3, I, 482]. Bundan ma’lum bo‘ladiki, -
duruk o‘rnida ayrim turkiy tillarda –luk shakli ham qo‘llangan. Xuddi shunga o‘xshash holatni hozirgi 
Qashqadaryo shevalarida ham kuzatish mumkin: Chimildiriq (Qrsh, Chir) ch i m i l l i g‘ (Ksn, 
Qrsh).- Nikoh kechasi kuyov bilan kelinni boshqalardan ajratib turish uchun xonaning to‘riga tortilgan 
bezakli gazlama – to‘siq [4, 99]. 
Botanikaga xos termin: Chinishtÿrÿk – daraxt mevasi, u mayda g‘o‘laklardek bo‘lib, oq va 
qizil ranglidir. Yozning boshlarida pishadi, uni eydilar [3, I, 482]
Umumiste’mol leksik birlik: K
őmÿldÿrÿk – yuk orqaga ketmasin deb otning elka tomonidan 
egarga bog‘langan narsa [3, I, 482]; Saqalduruq – qalpoq tushib ketmasin uchun unga bog‘lanib, jag‘ 
tagidan o‘tkazilib qo‘yiladigan chizimcha. Ipakdan to‘qiladi [3, I, 482]; Qalalduruq – erlarning 
ismlaridan [3, I, 482]. 
“DLT”da – landï qo‘shimchasi yordamida hosil bo‘lgan alachulandï (olachuqqa ega bo‘ldi), 
keragulandï (o‘tovli bo‘ldi ma’nosida), er saqalduruqlandï (odam soqalturuq osdi) singari misollar 
ham bor [Qarang: 3, III, 222] 
Demak, ko‘rinadiki, mazkur qo‘shimchaning – duruq, – dÿrÿk, – tÿrÿk, –dirik, – tirik kabi 
variantlari mavjud bo‘lib, til taraqqiyotining turli davrlarida har xil shakllari ko‘zga tashlanadi.
Hozirgi leksikografik manbalar va ilmiy tahlillarga asos bo‘lgan materiallarda –turuq, –duruq 
shakllari kuzatiladi. Jumladan, “O‘zbek tilining etimologik lug‘ati”da: “BO‘YINTURUQ ‘ish hayvoni 
bo‘yniga kiydiriladigan omoch abzali’, ‘xomut’. Targ‘il ho‘kiz bo‘yunturug‘i eskirib ketdi. Bu so‘z 
boyun otiga – turuq qo‘shimchasini qo‘shib yasalgan deyiladi (ESTYA, II, 182). Asli bu so‘z boyo‘n 
turuq birikmasining bir so‘zga birlashuvi bilan hosil qilingan: turuq oti tur fe’lidan – uq qo‘shimchasi 
bilan yasalgan: boyun turuq boyunturuq. O‘zbek tilida ikkinchi bo‘g‘indagi u unlisi i unlisiga 
almashgan: boyunturuq>boyinturuq. Devonda bu so‘z boyinduruq shaklida keltirilgan, bunda n 
undoshining ta’siri bilan t undoshi d undoshiga almashgan” [5, 74]. 
Mazkur qo‘shimchali so‘z konversiya usuli bilan hosil bo‘lgan onomastik birliklar tarkibida 
ham uchrashi tadqiqotlar materiallarida kuzatiladi. Chunonchi, «BULDURUQ 1.Bulduruq – 
bulduruqlar turkumiga mansub bo‘lgan cho‘l qushi (O‘TIL, 1, 148). – kaptarsimonlar turkumiga 
mansub qush [O‘zME, II, 243]. 
2. Bulduruq – atmosfera yog‘inlarining bir turi [O‘zME, II, 243]. – ayozli, sovuq kunlari yoki 
tuman paytlarida nam havo zarralarining muzlashi natijasida hosil bo‘ladigan mayda qattiq qor; qirov: 
Tushdan keyin osmon yuzini tuman qoplab, mayda bulduruq yog‘a boshladi. Mirmuhsin. Chiniqish 
[O‘TIL -5, 1, 370]. 
3. Bulduruq – baliq tuxumi, urug‘i; uvuldiriq, ikra: bu qaldirg‘ochlar o‘zining nasibasini dengiz 
qirg‘oqqa uloqtirgan baliqlarning lahm go‘shti va buldurug‘idan ko‘radi. K. Mahmudov. Qiziqarli 
pazandalik [O‘TIL -5, 1, 370].
4. Bulduruq+o‘t – alismadoshlar yoki bulduruqdoshlarga mansub ko‘p yillik begona o‘t 
[O‘zME, II, 243]» [6, 128-129]. 
O‘tovsozlik leksik sitemasida ushbu affiksli terminlar juda kam miqdorda bo‘lsa-da, mavjudligi, 
biroq ularda affiks keltirilgan shaklda emas, balki –diriq tarzida uchrashini qayd etib o‘tmoqchimiz.
Misollardan ma’lum bo‘ladiki, u quyidagi ma’nolarni beruvchi terminlar tarkibida keladi: 
Narsa-predmet nomi: Bosildiriq (Dehqonobod) – Shamol va bo‘ronda qorauy ag‘darilmasligi 
uchun chang‘aroq o‘rtasidagi beldov cho‘plariga bog‘langan arqon (arqon uchi katta qoziqqa 
bog‘lanadi), Chimildiriq // ch i m i l l i g‘ (Nikoh kechasi kuyov bilan kelinni boshqalardan ajratib 
turish uchun xonaning to‘riga tortilgan bezakli gazlama – to‘siq). 
Predmet qismining nomi: Guvildiriq – Qora uy (o‘tov) eshigining yon tomoni. 
101 

---