Issn 2091-5446 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific reports

–nak // -nek: Kevanak (Toshli) Ichi kigizsimon junbosma bilan, usti jundan to‘qilgan mato 
bilan qoplangan, sovuqni o‘tkazmaydigan ust kiyim (142-b.). Turkiy tillarda ustki kiyimning keng 
tarqalgan turiga *kebenek deyiladi. *Kebenek so‘zi < *kebe “kigiz”, “dag‘al mato” < kebe “qo‘y juni” 
102 

---

ILMIY AXBOROTNOMA 
FILOLOGIYA 2016-yil, 2-son 
< *kebe “qo‘y” (qoz. shev. kebe//köbe “erta tug‘ilgan qo‘zichoq”) + -nek kiyim nomi yasovchi 
affiksdan yasalgan. Zotan, *kebenek “kigizdan qilingan cho‘ponlarning kiyimi”dir. Kigiz esa qo‘y 
yoki echki junidan tayyorlanadi. Turk. kebenek ni mo‘g‘. 
qubčasu, qubča, qubčasun “kiyim”, 
“ko‘ylak”, “kamzul” va t-manj. 
höbđe “erkaklarning yo‘lga kiyadigan ustki kiyimi” bilan qiyoslash 
mumkin [2, 26]. 
 –g‘ay: Chalg‘ay – erkaklar va ayollar ustki kiyimining (chopon, yaktak, kamzul kabi) ikki oldi 
yoqasidan to etak uchiga qadar bo‘lgan qismi [7, 96]. 
–ka// –g‘a // –g‘ay: Chuvka // chuyka – paxta yoki junni yigirish uchun ma’lum shakl berib 
tayyorlangan holati. Jun yoki paxta mayin qilib tikilgach, uning diametri 1,5 sm chamasida chevrilib 
xom tob berib qo‘yilgan ko‘rinishi. Chipchirg‘a // ch i p ch i l g‘ a y. To‘rt qirrali qilib jun ipdan 
to‘qilgan kichik hajmdagi arqon [7, 99]. 
–mish: O‘tomish (Qozoyoqli) qo‘shni, yaqin masofada yashaydigan: Senga o‘tomishma [7, 
400]. 
– (i)z: kigiz. Bu ot qadimgi turkiy tildagi ‘qopla’ ma’nosini anglatuvchi kid–/ kiz– fe’lidan – 
(i)z qo‘shimchasi bilan yasalgan (DS, 306); Devonda bu so‘z kiziz shaklida ‘zol’ harfi bilan yozilgan 
(I, 347); keyinchalik d, z undoshi y undoshiga almashgan: kid–// kiz–+iz= kiziz>kiyiz; hozirgi o‘zbek 
adabiy tilida y undoshi emas, g undoshini aytish va yozish qoidalashtirilgan: kiyiz> kigiz (shevalarda 
bu ot kiyiz tarzida talaffuz qilinadi) [5, 208]. Kigiz – yungdan bosib tayyorlangan qalin, pishiq palos, 
namat nomini anglatuvchi buyum. Bu so‘z qadimgi yodgorliklar tilida ki(d)iz – kigiz, namat (Malov, 
394), kidiz – palos, namat, kigiz (YUTS, 306), kiziz – kigiz (MK, 1, 347), kÿwÿz – yungdan to‘qilgan, 
erga solinadigan har qanday palos, gilam, sholcha, namat (MK, 3, 171), kujuz – kigiz (Attuhfa, 1, 
223), kÿjÿz – kiyiz, kiz (Attuhfa, 2, 324, 325, 329), kibiz, kebiz – gilam (MA, 440), kiiz (Kuryshjanov, 
145), kiyiz, kiiz (Ibatov, 124), kig‘iz, kiyiz – kigiz, namat, kacha, palos, gulfalos (Sh.Sulaymon, 248, 
265), kiyiz (Tarjumon, 102) fonetik variantlarda kelib asosan kigiz ma’no-funksiyasini bildirganligi 
qayd qilingandir. Kigiz so‘zi hozirgi zamon turkiy tillarida kigiz (o‘zb., uyg‘.), kiiz (qoz.), kiyiz (qq.), 
fonetik variantlarida shakllangan bo‘lib, bu ma’no-funksiyada turkman tilida keche so‘z birligi bilan 
ifodalanadi [8, 72-73].
“Kigiz leksik birligi turkiy tillarning umum dialektal so‘zi ham hisoblanib, shu tillarning 
shevalarida adabiy tilidagi ma’no- funksiyasida keladi. Jumladan, o‘zbek tilining Turkiston gruppa 
shevalarida kiyiz (Muhammadjonov, 110), uyg‘ur tilining Qumul, Turfon shevalarida kiz, kez, kes, 
kigiz – namat (Malov. Uya, 164; UNS, 130), qoraqalpoq shevasida kiyiz (Baskakov. KYA, 356) 
fonetik variantlarida kelishi qayd qilinadi. 
Kigiz so‘zi o‘zining qadimgi taraqqiyoti davrida d ~ z ~ y (d ~ z ~ j) formalarini bosib o‘tganligi 
bilan xarakterlidir [8, 73].
Umuman olganda, keltirilganlar asosida quyidagilarni bayon etish mumkin: 
-kuzatishlardan ma’lum bo‘lishicha, o‘tovsozlikda qo‘llanadigan terminlar tarkibida – turuq // - 
duruq // - dirik, - ak, - nak // - nek, - g‘ay, - ka, - g‘a, - mish, - (i)z kabi arxaik affikslar mavjud; 
-ayrim affikslar o‘tovsozlikda boshqa (masalan, - dirik), boshqa terminologik sohalarda 
o‘zgacha shakllarda uchraydi; 
-terminologik sistemalarda morfologik usul bilan hosil bo‘lgan terminlar tadqiqi milliy 
lingvistkaning o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rsatuvchi muhim materiallar hisoblanadi.