|
ILMIY AXBOROTNOMA
FALSAFA
2016-yil, 2-son
Dunyoni, olamni bilishga qiziqish insonga xos xususiyat. Gnoseologik tajribalarni
umumlashtirishi va yon-atrofni o‘zgartirishda ulardan foydalanishi tufayli inson ijtimoiy-tarixiy
jarayonlarning subyekti hisoblanadi. Mazkur jarayonlar ong, ongga xos bo‘lgan bilish, bilim olishga
intilish ifodasi. Professor N.A.Shermuhamedova yozganidek, “shaxsiy va ijtimoiy tajribada biz
ongning mavjudligini aniq sezamiz, ongning o‘z-o‘ziga, boshqa odamlarga va umuman jamiyatga
ta’siri natijalarini fiziologik darajada his qilamiz va ko‘ramiz. Biroq, bu jarayonda ongning o‘zi
ko‘rinmaydi. Moddiy dunyo hodisalaridan farqli o‘laroq, ongni kuzatish mumkin emas. U go‘yo vaqt
va makon chegaralaridan tashqarida turadi. Gnoseologiyaning vazifasi bu ko‘rinmas ongni idrok etish,
uning moddiy narsa va hodisalar dunyosi bilan o‘zaro aloqalarini aniqlash, uni o‘zining muhokama va
tadqiqot predmetiga aylantirishdan iborat”[1]. Xullas, “bilimlarimiz tajribada sinalganini qayd etuvchi
empirizm va buni inkor etuvchi ratsionalizm”[2] ham insonning bilishga, bilim olishga intilishining
mahsullaridir.
Odatda bilish kundalik tajriba yoki, B.Rassel iborasi bilan aytganda, “individual tajriba va ilmiy
bilim”[3] dan iborat. N.A.Shermuhamedova esa zamonaviy gnoseologik tajribalarni umumlashtirib,
bilishning 20 ga yaqin shakllari borligini sanab beradi [4]. Demak, inson ongining dunyoni, olamni
bilishga, bilim olishga bo‘lgan intilishi rang-barang, cheksiz. To‘g‘ri, ular individual tajribaga
asoslanadi, lekin ijtimoiy tajribadan o‘tgach, ijtimoiy-ma’naviy hayotga, jamiyat taraqqiyotiga hissa
qo‘shadigan ilmiy bilimga aylanadi. Mazkur postulatni ijtimoiy borliqqa, jamiyatga tadbiq etgan
zahoti kundalik tajriba, individual bilim bilan ijtimoiy tajriba, ilmiy bilim o‘rtasidagi yaqinlikni
hisobga olish zaruriyatga aylanadi. Chunki “individual idrok barcha bilimlarimiz asosi hisoblanadi,
uning yordamida biz ko‘p kuzatishlarimiz uchun umumiy bo‘lgan manbalarga tayanishdan boshqa
metod yo‘qligini anglaymiz”[5]. Jamiyat ilm-fanga, ma’rifatga urg‘u berganida mazkur tajriba, ong va
intilishlarni nazardan qochirmaydi. Tajriba har qanday individual va shaxs ongi, intilishlari ijtimoiy-
ma’naviy borliq uchun qimmatlidir. Biroq mazkur fenomenlar jamiyat, ijtimoiy manfaatlar ham
borligini rad etmasligi, balki ular bilan murosaga kirishib, umumiy ijtimoiy-ma’naviy taraqqiyotga
xizmat qilishi lozim. Shaxsning individual ongi va individual qiziqishi bilan jamiyatning umumiy,
ijtimoiy-ma’naviy manfaatlari dialektik tarzda uyg‘unlashganidagina ular o‘zining gumanistik va
umuminsoniy funksiyasini bajaradi. Ana shu taqdirda bilish, bilim olishga intilish ham sotsiokreativ
ahamiyat kasb etadi.
Bilish jarayonining, bilim olishning mutlaq individual manfaat, mutlaq egoistik voqelik ekanini
isbotlovchi dalil yo‘q. Ba’zan nigilistik g‘oyalarni, qarashlarni misol qilib keltirishadi. Ha iml-fanda,
hatto eng g‘ayrihayotiy, paradoksal ong mahsullarini ham asoslash mumkin [6]. Bizning fikrimizcha,
kreativ izlanishlar – ijtimoiy ongdan joy olgan g‘oyalar, qarash va yondashishlar eng avvalo insonning
o‘ziga qarshi qaratilmasligi, uni ma’naviy-axloqiy degradatsiyaga, tanazzulga olib kelmasligi kerak.
Jamiyat shaxsga erkin izlanish va yaratish imkonini berganida undagi destruktiv kuchlarning avj
olishini nazarda tutmaydi. Shuning uchun jamiyat inson oldiga ma’lum bir majburiyat, mas’uliyat ham
qo‘yadi. Ijtimoiy ong jamiyat qonuniyatlarini bilishni talab etadi, individual ong ham ushbu
talabalarga adekvat javob berishi, ya’ni ijtimoiy taraqqiyot talabalariga muvofiq shaxsni xatti –
harakatga, faoliyatga yetaklashi lozim. Ijtimoiy ong “yuz million yillar davom etgan evolutsiyaning
sintezlashishini o‘zlashtirgan fenomen”[7], lekin u mudom o‘zgarib, transformatsiyaga uchrab turish
xususiyatiga ega. Shu sababli uni ijtimoiy-ma’naviy taraqqiyot tomonga yo‘naltirib turish zarurati
mavjud.
Ijtimoiy ongning sotsiokreativ xususiyatlari insondagi dunyoqarashlar, ularning qanday nazariy
– falsafiy, ilmiy yo‘nalishga, mohiyatga ega ekanida yorqin namoyon bo‘ladi. Aslida ijtimoiy ong
ushbu dunyoqarashlarning provard natijasi, mahsuli sifatida keladi, chunki ijtimoiy ong ma’lum bir
bilimlar, yon-atrof, olam, jamiyat haqidagi qarashlarning in’ikosidir.
“Dunyoqarash, - deb yozadi Z.Freyd, - borlig‘imizning barcha muammolarini yechishga
qaratilgan bir intellektual tuzilmadir. Unda barcha narsalarni yechish, qiziqishimizga qaratilgan
muammolarni hal yetish alohida o‘rin egallaydi. Dunyoqarashga ega kishi o‘zini hayotga zarur tarzda
sezadi, nimaga intilishini, qiziqish va affektlarini qanday maqsadlarga muvofiq qo‘llashini biladi”[8].
Dunyoqarash ilmiy, eksperimental asosdagi bilimlarga muvofiq shakllanadi. Goho shunday
bo‘ladiki, bunday bilimlarga tajriba, negiz yoki nazariya, qarash yetishmaydi, shaxs real borliqdan
yiroq fikrlar izlaydi. Goho nafaqat ayrim shaxs, guruh balki, butun jamoa, xalq, millat transsendental
g‘oyani o‘zining dunyoqarashiga aylantiradi [9]. Demak, biz dunyoqarashdagi o‘ziga xosliklarni,
uning ijtimoiy yo‘naltirganlik belgilarini ajratib olishimiz darkor.
58
Do'stlaringiz bilan baham: |
