|
O‘zbekiston aholisining umumiy soni va yashash hududlari
Yillar
Aholi soni
Shundan
Jami aholi foizda
Shahar aholisi
Qishloq
aholisi
Shahar aholisi
Qishloq
aholisi
1926-yil
1939-yil
4 660
6 440
1013
1488
3647
4952
22
23
78
77
33
ILMIY AXBOROTNOMA
TARIX
2016-yil, 2-son
Aholi ro‘yxatlari tahlili o‘sha davrda yaratilgan manbalarda millatlar haqidagi ma’lumotlar
yetarli emasligini ko‘rsatadi. Bor bo‘lsa ham ularda respublikada asosiy ko‘pchilikni tashkil qilgan
millat vakillari haqidagi statistik ma’lumotlarga keng o‘rin berilgan. Ularda O‘zbekistonda 1926-yilda
– 91 millat, 1939-yilda 100 ga yaqin millat vakillari istiqomat qilganligi qayd qilingan. 1926-yilgi
aholi ro‘yxati ma’lumotlarida O‘zbekiston SSR hududida 50,1 ming quramalar va 32,8 ming
qipchoqlar ro‘yxatga olingan. 1959-yilgi aholi ro‘yxati o‘tkazilgan vaqtda esa 105 nafar qipchoqlar
ro‘yxatga olingan bo‘lib, ularning asosiy qismi o‘zbek millati tarkibiga singib ketgan [8; 17]. 1937
yilning yanvarida yana bir bor aholi ro‘yxati o‘tkazilib uning tashkil etilishi qoniqarsiz deb topilgan.
1939-yilning yanvarida yangi ro‘yxat o‘tkazildi [12; 7]. 1939-yilgi aholi ro‘yxati oldingilaridan ham
yaxshi tashkil qilinib, ma’lumotlarning aniqligi va to‘liqligi bilan ajralib turdi. Unda to‘plangan
ma’lumotlar 15 oy ichida tartibga keltirilib dastlabki natijalari e’lon qilindi. Ro‘yxat tez va samarali
yakunlanligi sababli hukumat tomonidan aholi ro‘yxatida faol qatnashgan 149 kishini Sovet
ittifoqining turli orden va medallari bilan mukofotlanishi uning ahamiyatidan darak berar edi [5; 5].
Ikkinchi jahon urushi boshlanganligi tufayli barcha ma’lumotlarni to‘la-to‘kis ishlab chiqish imkoni
bo‘lmadi.
Urushdan keyingi birinchi aholi ro‘yxati 1959-yilda o‘tkazildi [13; 3-26]. Uni o‘tkazish uchun
katta tayyorgarlik ishlari olib borildi. Hatto 1957-yilda o‘tkazilgan butunittifoq statistiklarning
yig‘inida uni tashkil etish yo‘llari, usullari va dasturi xususida gap bordi. Aholi ro‘yxati munosabati
bilan ittifoq bo‘yicha yarim millionga yaqin kishilar targ‘ibot va tashviqot ishlari bilan shug‘ullandilar.
Qariyb 650 ming kishi aholi ro‘yxatini samarali tashkil etilishini ta’minlashga yo‘naltirilgan shiorlar,
varaqalar, kitoblar tarqatish ishlari bilan mashg‘ul bo‘ldilar. Mavzuga oid masalalar ommaviy axborot
vositalari va televideniye orqali keng yoritilib borildi.
1959-yilgi aholi ro‘yxati natijalari nafaqat sobiq SSSR aholisini, balki xorijiy davlatlar aholisini
ham qiziqtirgan edi. Sababi, oldin o‘tkazilgan ro‘yxat bilan 1959-yilda o‘tkazilgan ro‘yxat oralig‘i
yigirma yilni tashkil qilib, ushbu yillar ichida Ikkinchi jahon urushi ham bo‘lib o‘tgan edi.
1939-1959-yilgi aholi ro‘yxatlariga nazar tashlaydigan bo‘lsak ana shu 20 yil oralig‘ida
respublikamiz aholisi 1 mln 821 ming kishiga yani 28,2 fozga 1959-yildan 1970 yilgacha bu
ko‘rsatkich 3 mln 699 ming kishiga 45 foizga ko‘paygan [8; 18].
Ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, 1926-yildan 1970-yilgacha bo‘lgan vaqt oralig‘ida
O‘zbekiston aholisi 7 milliondan ziyod kishiga yoki bo‘lmasa 156,7 foizga ko‘paygan. O‘zbekiston
aholisi sobiq ittifoq respublikalari orasida eng yuqori ko‘rsatkichga ko‘tarilib, 2,4 barobarga ortgan.
Respublikamiz hududida ayrim millatlarning joylashishida ham ma’lum farqlar bo‘lgan. Masalan,
o‘zbeklar Toshkent shahrida (37,1%), Toshkent viloyatida (42,6 %) va Qoraqalpoqiston
respublikasida (30,3 %) aholining yarmidan kam. Qolgan barcha viloyatlarda o‘zbeklar aholining
asosan ko‘pchiligini tashkil etgan. Xorazm (92,1%), Qashqadaryo (85,1%), Andijon (82,2%),
Namangan (81,5 %)viloyatlarida o‘zbeklarning salmog‘i ayniqsa katta bo‘lgan. Respublikamizda son
va salmoq jihatdan ikkinchi o‘rinda ruslar turgan, ular ko‘proq shaharlarda (sanoat markazlarida)
yashaganlar. 1970-yil ma’lumoti bo‘yicha O‘zbekistonda istiqomat qiluvchi barcha ruslarning
yarmidan ko‘pi (57%), Toshkent shahri va Toshkent viloyatida, shuningdek Farg‘ona (9,4), Buxoro
(11,1 %), Samarqand (7,8 %) viloyatlarining shaharlarida yashaganlar. Respublikamizda boshqa
millatlardan tatarlar deyarli hamma viloyatlarida, qozoqlar ko‘proq Qoraqalpoqiston Respublikasi,
Toshkent, Buxoro, Sirdaryo viloyatlarida, tojiklar Samarqand, Farg‘ona, Namangan, Surxondaryo,
Toshkent viloyatlarida istiqomat qilganlar [9; 122].
Arxiv manbalariga ko‘ra, 1968-yilga kelib Sobiq ittifoq hududida har daqiqada o‘rtacha 8 kishi
tug‘ilgan. Bu esa bir kunda ittifoq aholisi o‘rtacha 6 ming kishiga ko‘paydi degani. Shuningdek, har
kuni 12 ming yigit-qizlar nikohdan o‘tganlar. Ko‘plab kishilar ish o‘rinlarini almashishi va boshqa
joyga ko‘chib o‘tishi natijasida ittifoq aholisining milliy va ijtimoiy tarkibi o‘zgarib borgan.
Yuqoridagi ma’lumotlarni o‘rganish va tahlil qilish uchun navbatdagi aholi ro‘yxatini o‘tkazish zarur
edi [5, 3].
Navbatdagi aholi ro‘yxati 1970-yilning yanvarida bo‘lib o‘tdi [14; 1-31]. Tashkiliy va metodik
jihatdan u avvalgi ikki ro‘yxatni eslatsa ham, biroq ancha chuqur ma’lumotlar olindi. Ro‘yxat
mablag‘larni tejash maqsadida jami aholini emas, balki uning 25 foizidan so‘rash yo‘li bilan olindi.
Ro‘yxat materiallarini ishlash paytida bir qancha texnik yangiliklar qo‘llandi. Ya’ni uzoq muddatli
demografik bashoratlarni ishlab chiqish uchun uning ma’lumotlaridan foydalanildi. 1970-yilgi aholi
ro‘yxati paytida ittifoqdosh respublikalar, o‘lkalar, viloyat, tuman, shaharlar, shahar tipidagi aholi
34
Do'stlaringiz bilan baham: |
