Issn 2091-5446 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

 
 
Ma’lumki, jahonning ko‘pgina xalqlari mifologiyasida momaqaldiroq tangrilari, momaqaldiroq 
hosil qiluvchi ma’bud va ilohalar haqidagi turli-tuman afsonalar, e’tiqodiy qarashlar mavjud. 
Qadimshunos G.Vilxelmning qayd etishicha, bo‘ron, momaqaldiroq va chaqmoq xudosi to‘g‘risidagi 
eng ko‘hna yozma ma’lumot miloddan avvalgi XX asrga oid (taxminan, miloddan burungi 1970 yil) 
xurrit yozuvidagi manba bo‘lib, Urkesh shohi Tish-atal tomonidan akkad xudolaridan biri Nergal 
sharafiga ibodatxona bunyod etilishi munosabati bilan yozilgan bu bitikda shunday deyilgan: “Tish-
atal, Urkesha shohi Nergala ibodatxonasini qurdirdi. Ilohim, bu ibodatxona xudo Lubudaga panohida 
bo‘lsin! Kimda-kim bu binoni vayron qilmoqchi bo‘lsa Lubudaganing qahri-g‘azabiga 
uchrasin…Kimda-kim unga daxl qilsa, iloha Nagara, quyosh xudosi va bo‘ron ma’budi o‘shani yo‘q 
qilgay” [5;36] 
Mitanniylar davriga kelib (ya’ni miloddan burungi XVIII–XVI asrlar) xurritlarning asosiy 
xudosi hisoblangan Teshshub ayni paytda bo‘ron, momaqaldiroq va chaqmoq tangrisi sifatida ham 
tasavvur qilingan. Xurrit yozuvidagi bitiklardan birida bo‘ron xudosi Teshshub (Teshshup) o‘ziga 
makon qilgan Kummiya (Iroq Kurdistoni hududidagi qadimiy shahar) nomi tilga olingan [12; 94].
Momaqaldiroq tangrisi qadimgi inklarda “Ilyapa”, mayyalarda (miloddan burungi 1000 – 
milodiy 900 yillar) “Chak”, eski yunonlarda (miloddan avvalgi 800-450 yillar) Zevs”, 
skandinaviyaliklarda “Tor”, hindlarda “Indra”, olmanlarda “Thunar” (“Donar” yoki “Donner”), 
finlarda “Ukko Pitkden”, ruslarda “Perun”, polyaklarda “Piorun” deb atalgan. 
Qorachay-bolqar folklorida Papay (Babay — momaqaldiroq, chaqmoq va do‘l tangrisining nomi 
bo‘lib, bu mifonim skif mifologiyasida ham mavjud bo‘lgan [9]. Momaqaldiroq xudosi qabardin 
miflarida Shible deb ataladi. Shible nomi “Ilohim seni Shibli ursin!” yoki “Shiblining g‘azabiga 
uchragur!” ma’nosidagi adig xalq qarg‘ishlarida ham uchraydi [19;64]. Abxazlarda momaqaldiroq 
ma’budi Afi deb ataladi va biror odam yoki uy hayvonini yashin urib o‘lsa ana shu ma’bud sharafiga 
“Chaupar” yoki “Voetla” deb ataladigan qo‘shiq ijrosi jo‘rligida maxsus ritual raqs ijro etiladi [13;]. 
Ba’zi bir abxaz miflarida esa Afi oliy tangri, Antsva esa zamin va osmon “egasi” sifatida talqin 
qilinadi. Aytishlaricha, Antsva erga tushayotganida momaqaldiroq gumburlar, osmonga ko‘tarib 
ketayotganida esa chaqmoq chaqar emish [12]. 
O‘zbek folklorida havoni 
guldiratib, yog‘in-sochin yog‘diruvchi