|
Urf-odatlar
. Ushbu meyoriy tizim xulq-atvorning erkin moslashuvchi, shu sababli odatga
aylangan tarixiy shakllangan namunalari, asosan kishilarning birga yashash qonuniyatlarini
ifodalaydi. Axloqiy meyorlardan farq qilib, urf-odatlar aniq va bir xil, bazan toʻla shakllangan
koʻrinishga ega boʻladilar.
4.
Diniy meyorlar
. Ushbu tizim juda qadimiy boʻlib, diniy talimot tavsifiga koʻra diniy
meyorlar ham turlicha boʻladi. Shuningdek, mazmuniga koʻra, diniy meyorlar turli, huquqiy, axloqiy,
urf-odat, estetik va tashkiliy meyorlarni oʻz ichiga oladi va shu sababli koʻpincha yuqoridagi meyoriy
tizimlarning har birining boshqaruv xususiyatlarini qamrab olishi mumkin. Diniy meyorlar ichki
taqiqlar bilan birga tashqi taqiqlar orqali ham tasir qiladi. Tarixiy tajribada, hamda hozirgi jarayonlar,
ayniqsa islom davlatlarida aksariyat diniy meyorlar dindorlar uchun kuchli tasir vosita ekanligini
koʻrsatmoqda.
ILMIY AXBOROTNOMA
SOTSIOLOGIYA
2017-yil, 4-son
51
Ijtimoiy olamga tegib oʻtadigan axloqiy qoidalarni bajarishga harakatning yakuniyligiga
qaramasdan, u global hayotiy asoslarga yoʻnalgan yoʻnalishni nazarda tutgan empirik olam doirasidan
chiqib ketishi mumkin. O.M.Nogovisin Kant erkinligi unga tegishli axloqiy qonun bilan bogʻliqligi
“ya’ni nafaqat tabiiy, empirik xarakterli zaruriyat[5]”ga e’tibor qaratgan. Oliy axloqiy asosning
mavjudligi inson hayotining chuqur manbalari va qadriyatlarini anglash bilan bogʻliq. Axloq oʻzining
oliy “moddiy” koʻrinishida nafaqat kundalik muloqotda, balki makroolamning umumiy qonunlarini
anglash va tushunish bilan bogʻliq hayotni anglash uslublarini aniqlash yordamida ham aniqlanishi
mumkin.
G.B.Leybnis barcha tirik organizmlarning hayotini barcha oliy moddiyotni umumlashtirish
orqali oʻzaro bogʻliq mavjudotlar hayoti kabi koʻrib chiqqan. Ushbu moddiyotni faqatgina oliy ongga
ega mavjudotlar tushuna oladi. Ularning har biri ushbu iyerarxiya uchun belgilangan va mavjud
oʻrnini anglashi mumkin. U faqat har bir mavjudot oʻzining ma’naviy va intellektual kamoloti
darajasiga binoan yaqin yoki yiroq, chuqur yoki yuzaki oʻrganishi mumkin. Lekin ulardan hech biri
boshqasiga yaqin kelish, u bilan bogʻlanish jarayonini his qilish imkoniga ega emas.
Ijtimoiy hamjihatlik sharti barchaning hamkorlikda tinch yashashi hisoblanadi. Uning tarkibiga
muntazam belgilangan shartnoma, shuningdek, barchani qamraydigan va yetaklaydigan axloqiy
ezgulik mavjudligi yoki uni topish kiradi. Bundan tashqari, u har bir jonzotning imkoniyatlari va
qobilyatlariga mos muayyan iyerarxiyani ham nazarda tutadi. Ijtimoiy iyerarxiya natijada ijtimoiy
hamjihatlikning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi.
Mavjud iyerarxiyaning muayyan darajasida ijtimoiy hayotning alohida ishtirokchisi jamiyat
tomonidan qanchalik baholanishi va oʻz vaziyati hamda bajaradigan vazifalari xarakterini qanchalik
oqlay olishiga bogʻliq. Shu sababli, ijtimoiy iyerarxiya masalasi ijtimoiy adolat masalasi bilan bevosita
bogʻliq. Ushbu masalani oʻrganishda jamiyat hayotiga insonning qoʻshgan ulushini ragʻbatlantirish va
intellektual hamda ijodiy imkoniyatlar kabi har bir kishi va hamma uchun mavjud imkoniyatlar
masalasini ham hisobga olish zarur.
Professional mashgʻulotning muayyan turini tanlashda berilgan imkoniyatlarning tengligi ham
muhim hisoblanadi. Misol uchun, bir ixtisoslikdan koʻra boshqa ixtisoslik koʻproq talabgor boʻlsa,
uning vakillari qadrlanib, boshqa ixtisoslik egalaridan koʻra koʻproq ragʻbatlantirilsa, bu jarayon
jamiyatning alohida a’zolarida yotlashish tuygʻularini hosil qilib, jamiyatning tashkiliy hayotini
yemiradi.
Jamiyatning har bir a’zosi faoliyatining birdamligini bugungi kun uchun emas, balki kelajak
hayot uchun jiddiy va foydali jihat sifatida qabul qilinishi zarur. D.Roulz “biz a’zolari erkin institutlar
tomonidan qoʻllanadigan individuallik va barkamollikdan faxrlanadigan insonlar jamiyati
tushunchasiga keldik; ular har bir kishining ezguligini umumiy faoliyat elementi deb hisoblab, uning
umumiy tuzilmasi e’tirof etildi va barchaga yoqdi [8]” deb yozadi. Shu tarzda, ijtimoiy
hamjihatlikning eng muhim shartlaridan biri boʻlgan ijtimoiy adolat tinch va barqaror hayotning
shartlaridan biri boʻlgan jamiyatning har bir a’zosining intellektual va ijodiy tabiati imkoniyatlari bilan
bevosita bogʻliq.
Jamiyat va uning tarkibiy qismlari munosabati muammolari tizimli tahlilida zamonaviy
mualliflar fikrlari bilan bir qatorda, inson va borliqning turli tizimlari munosabatining koʻp qirrali
tasnifiga ega klassik falsafiy fikr tajribasini ham hisobga olish shart. V.N.Filippov “inson moddiyot
harakatining rivojlanuvchi shakllarining integral mohiyati va asosan biz bilmagan yoki kam biladigan
shakldir[9]” deydi. Makroolamga nisbatan turlicha boʻlgan inson tabiati qanchalik murakkab
boʻlmasin, oʻzida barcha insoniy munosabatlarning ham moddiy, ham ma’naviy tomonlarini
qamragan, hayotning turli tomonlarida insonlarni bogʻlaydigan va munosabatlarni mustahkamlaydigan
ijtimoiy mavjudotlarning barqaror munosabatlari manbasini topish shunchalik zarurdir.
Inson borligʻining “individual” yetakchi dominantlariga ega va jamiyatga nisbatan insonning
funksional, moddiy va ma’naviy tegishliligi hissini ta’minlaydigan ijtimoiy hayot jarayonlarini
ta’kidlash joiz. Insonni hayotning siyosiy, madaniy va xoʻjalik sohalariga “yaqin tegishliligini” va
taxmin qiladigan ijtimoiy moslashish jarayonlari ham muhim hisoblanadi. Shu bilan birgalikda, ushbu
jarayonlar insonning jamiyatdan uzoqlashtiradigan jamiyat ichidagi har bir shaxsning individual
sifatlar va qobiliyatlarni cheklamasligi kerak. Ushbu shartning ijrosi jamiyat va inson munosabatlarida
barqarorlikka olib keladi. Muntazam oʻzgarib turadigan jamiyat har bir inson faoliyati natijasi boʻlgani
uchun, oʻzi yaratuvchi boʻlgan inson hayotning turli jabhalariga ijtimoiy borliqning ta’sirini tan oladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
