|
ILMIY AXBOROTNOMA
PSIXOLOGIYA
2017-yil, 4-son
161
musobaqalar jarayonida har kuni ichki ruhiy faollik va mahorat kasb etib, sport ustaligi
koʻrsatkichlariga erishish darajasiga koʻtarilsin.
Sportchilarning startdan oldingi ruhiy holatini murabbiylar, fiziologlar, ruhshunoslar koʻp
yillardan buyon oʻrganib kelmoqdalar. Lekin sportchilarning startdan oldingi ruhiy tayyorgarlik holati
haqidagi koʻplab muammolar, masalalar shu kungacha maqsadga muvofiq ravishda ishlab
chiqilmagan yoki ilmiy hal qilinmagan. Ruhshunos olim Z.Myuller ayrim risola va maqolalarida
xalqaro sport musobaqalarida sportchilarning qoniqarsiz koʻrsatkichlari faqat ularning jismoniy, texnik
yoki taktik tayyorgarligigagina bogʻliq boʻlmasdan, balki ularning musobaqadan oldingi ruhiy
tayyorgarlik holatiga ham bogʻliq ekanligini birmuncha batafsil tushuntirib berishga erishgan.
Sportchining musobaqa jarayonidagi ruhiy hayajonlanish holati xilma-xil shakllarda namoyon
boʻladi. Ularning musobaqadan oldingi yuqori darajadagi ruhiy tayyorgarlik holati qiyin vaziyatlarda
ham oʻzini tuta bilishi hamda oʻzini toʻgʻri boshqarishida koʻrinadi. Sportchining musobaqadan
oldingi ruhiy holati uning oldingi turli xil musobaqalarda erishgan muvaffaqiyatlariga koʻp jihatdan
bogʻliq boʻladi. Ayrim olimlarning fikricha, miyada hosil boʻlgan oʻrtacha qoʻzgʻalish musobaqada
yuqori natijalarga erishish imkonini beradi. Agar miyadagi qoʻzgʻalish start olish vahimasi
darajasigacha yetib borsa, qoʻzgʻalish yuqori boʻlib, sportchining musobaqadagi natijalari qoniqarsiz
koʻrsatkichlar bilan yakunlanadi. Sportchining musobaqaga tayyorgarlik holati asab tizimining
ta’sirchanligiga ham bogʻliq boʻladi. Uning startga tayyorgarlik holatini quyidagi uch qismga ajratish
mumkin: a) sportchining startda qaltirashi, jonsizlik holati; b) sportchining startga yuqori tayyorgarligi
va jangovarlik holati; d) sportchining ruhan tushkunlik va yomon kayfiyatlilik holati.
Sportchining startga tayyorgarlik holati oldingi musobaqalarda oʻz kuchini qanday safarbar
etganligiga ham bogʻliq boʻladi. Bulardan tashqari, startga tayyorgarlik holati 1) musobaqaning
xarakteriga; 2) tomoshabinlarning xulq-atvoriga; 3) sportchining musobaqa oldidan bajargan jismoniy
mashqlari sifatiga; 4) oʻz kuchiga ishonch hosil qilishiga; 5) sportchining alohida oʻziga xos
xususiyatlari kabilarga ham bogʻliqdir. Bu sabablar sportchining startga tayyorgarligiga ta’sir qiladi.
Ba’zi bir sportchilarda musobaqaga qatnashgandan keyin vegetativ koʻrsatkichlardan muskul
tonuslarining sezilarli darajada oʻsishi hamda kechki uyquning oʻzgarishi kuzatiladi. Ruhiy notinchlik
tez pasaymaydi, vahimaga tez-tez tushaveradigan sportchilarda sport musobaqasi davrini oʻtkazish
holati juda ogʻir kechadi, tashvishlanish sportchini muvaffaqiyatsizlikka olib keladi. Sportchining
musobaqadan keyingi holati ruhiy tushkunlik, ezilganlik, oʻz kuchiga ishonmaslik xususiyatlari bilan
xarakterlanadi. Bunday sifatlarga ega boʻlgan sportchilarning musobaqa jarayonida tavakkaliga
harakat qilishlari natijasida sport qonun-qoidalarini tez-tez buzish hollari takrorlanib turadi. Bularning
hammasi sportchining sportga boʻlgan qiziqishini, sport mashgʻulotiga qatnashishini, oʻziga nisbatan
talabchanligini pasaytiradi, oʻz shaxsiy sifatlariga baho berishi oʻzgaradi.
Sportchilarning musobaqadan oldingi ruhiy holatini, ularning musobaqaga tayyorgarlik
darajasini aniqlash maqsadida tarqatilgan soʻrovnoma (anketa) savollariga sportchilarning bergan
javoblaridan quyidagilar murabbiylarning alohida e’tiborida boʻlishi maqsadga muvofiq: «Boʻlajak
sport musobaqalari meni doimo vahimaga soladi?», «Men murabbiyning bergan tanbehidan tez
ta’sirlanaman, oʻzimga ogʻir olib, qiynalib yuraman». Bu javoblardan sportchi oʻzining ruhiy holatini
toʻgʻri boshqarish malakalarini egallash usullarini oʻrganish uchun yordamga muhtoj ekanligi
anglashilmoqda. Demak, murabbiylar faqat sportchilarning ruhiy holati kuchini oʻrganish bilan
cheklanmasdan, ularning sport faoliyatida oʻzini-oʻzi boshqarish imkoniyatini ham oʻrganib, bu
vazifani muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun quyidagi uch asosiy masalaga e’tiborlarini qaratishlari
lozim boʻladi: a) sportchining ruhiy holatini ongli boshqarishga odatlantirish; b) oʻzining ojiz va
kuchli tomonlarini bilishga, tahlil qilishga oʻrgatish; v) sportchilarda oʻzini-oʻzi boshqarish
qobiliyatlarini oʻstirish.
Bu muammoli masalalarni yanada chuqurroq oʻrganish, oqilona tahlil etish va ilmiy-amaliy
jihatdan toʻgʻri hal qilish uchun sportchi-talabalarga quyidagi savol bilan murojaat qildik:
«Sizningcha, sportda yuqori natijalarga erishish uchun sportchilar qanday sifatlarga ega boʻlishlari
zarur?». Mazkur savolga deyarli barcha sportchilar talab darajasida mashq qilish kerak deyishdi. Shu
bilan birga sportchilarning 45,8 foizi yuqori natijalarga erishish uchun irodaviy sifatlar, 24,4 foiz
sportchiga esa tetik kayfiyat, oʻzini toʻgʻri boshqarish, musobaqada vahimaga tushmaslik, xulq-
atvorini nazorat qilish, tashqi ta’sirlarga koʻp berilavermaslik, oʻz kuchiga va gʻalabaga ishonch
kabilarni asosiy omil deb hisobladilar. Ba’zi bir sportchilar oʻz vaqtida dam olish, sport mashgʻuloti
Do'stlaringiz bilan baham: |
