ILMIY AXBOROTNOMA TARIX 2020 - yil, 2 - son 11
shubhasiz, diniy masala bo’lib, aksariyat hollarda oqsoqollar kabi bir qator boshqa masalalar bilan ham
shug’ullangan [14, B. 9].
Turkistondagi hind jamoalari bir qator huquqiy funksiyalarga ega edi. Mulkni meros qilib olish
jarayonlarida jamoa a’zolarining guvohligi asosiy rol o’ynagan. Masalan, 1877 yil Toshkentda hindistonlik
Jamenda vafot etganda, Turkiston ma’murlari marxumning akalari Nanuyu va Senduruga mahalliy hind
jamoalari tomonidan ularning huquqlari tasdiqlangandan keyingina yordam ko’rsatgan. (Nanuyu va
Senduru Buxoroda yashagan) Ba’zan Rossiya hukumati hindlarning har qanday jinoyatlari uchun qamoqqa
olinganda garov evaziga ozodlikka chiqish huquqini bermagan, hindlar uchun bu huquq juda xam zarur
edi. Chunki hindlarning jamoa bo‘lib yashashini hisobga olsak, jamoa a’zosining qamoqda bo’lishi diniy
qoidalarning buzilishi, urf-odatlarga amal qilinmay qo’yilishi va kastachilikning yo’qolib ketishiga olib
kelishi mumkin edi [11, B. 6-9].
Hindistonlik fuqarolarning etnografiyasiga oid ma’lumotlar ham qiziqarli hisoblanadi. 1972 yilda
G. D. Dmitriev “Strani” narodi Vastoka” nomli jurnalda hind fuqarolarining XIX asrning ikkinchi yarmi
XX asr boshi ijtimoiy hayotiga oid qo’yidagi ma’lumotlarni yozadi: Hindlar mahalliy aholidan o’zlarining
tashqi ko’rinishlari bilan ajralib turadi. Ularning antropologik ko’rinishlari bilan birga kiyimlari ham
farqlanadi. To’rtburchak qora bosh kiyimi, past poshnali charm poyafzal ularni mahalliy aholidan ajratib
turgan. Keltirilgan yozma ma’lumotlarda hind fuqarolari tomonidan yirik inshootlar qurilmagani, hind
xonadonlari o’sha davr mahalliy aholi uylaridan farq qilmaganligi yoziladi [3. s.239].
Hind fuqarolarining Turkistonda diniy marosimlar o‘tkazganliklari to’g’risida yozma manbalar
juda ko’plab uchraydi. Ularni kuzatib, yozib qoldirganlarning, o’tkazilgan bayramlar to’g’risidagi
ma’lumotlari orasidan ayrimlarini ko’rsatish mumkin. Masalan, Toshkent shahridagi karvonsaroylardan
birida ibodatxona mavjud bo’lib, uning ichkarisi rangli rasmlar bilan bezatilgan va u erda Kali ilohasining
but rasmi (ikona) saqlangan. Barcha “molelnyalar”-ibodatxonalarda o’zlarining ruhoniylari “pirzodalari”
bulgan va ular ham vatandoshlari kabi almashinib turishgan. Masalan, Baba Nachaldasov pirzada, o’z
vataniga qaytayotgan Ibyaumal Xirirama o’rniga tayinlanadi [16. B.49].
Rus tarixchisi A. Xoroshxin 1872 yilda hindlar hayotining guvohi bo’lganlarning fikrlarini yozadi.
Unga ko’ra ularning har biri o’ziga tegishli bo’lgan idish va qoshiqdan foydalanishgan, ularni hattoki o’z
yaqinlariga ham berishmagan. Boshqa din vakillari ularning idish-tavoqlariga teginsa, ular harom
hisoblangan, hattoki ularning o’choqlaridagi bir bo’lak ko’mir olinsa ham harom hisoblangan [6]. Bunday
vaziyat Hindistonda mavjud kastalar tizimining mavjudligidan shakllangan bo’lishi mumkin. Turkistondagi
hindlar etnografiyasiga oid quyidagi ma’lumotlar ham qiziqarli hisoblanadi. Yozma manbalar hind
fuqarolarining mahalliy aholi bilan munosabatlariga doir ma’lumotlarni ikki qismga ajratish mumkin.
Birinchidan, hindlar o’zlari yashayotgan xudud aholisi bilan juda yaxshi, ishonchli munosabatlar
o’rnatishgan, bayram tadbirlarda ishtirok etishgan. O’zlarining urf-odatlari–har kuni ertalab ustidan suv
quyib yuvinishni, rus manbalarida “omoveniya” qanday ob-havo sharoitida bo’lishdan qat’i nazar
bajarishgan. XIX asrning 80 yillarida andijonlik So’fi-Ralesuning karavan-saroyida yana shunday
poklanish xonasi rus bo’lgan (manbalarida “kupalnya” deb atalgan). Ikkinchidan: Turkistondagi hindlar
etnografiyasini o’ziga xos sirli tomoni, ularning urf-odatlariga ko’ra, o’lgan odamni yoqishgani bo’lgan.
Mahalliy aholi tomonidan turlicha baholanishi munosabati bilan general – gubernatorlik amaldori ushbu
marosimni kechqurun tunda mahsus politsiya nazoratida o’tkazishadi, bu jarayon mahalliy aholi tomonidan
sirli hodisaligi sifatida ajralib turgan. Taniqli rus olimi E. Eversman XIX asrning 80 yillarida Buxoroda
ham xuddi Hindistondagi kabi muqaddas sigirlar saqlanganligi haqida xabar beradi. Arxiv hujjatlarida
Qo’qon shahar uezd sudyasi 1879 yil 25 fevral (9 mart) oyida iloha Krishnu sharafiga o’tkazilgan bayram
to’g’risida, shuningdek Buxoro mirshabi Qarshida o’tkazilgan va, mutaxassislarning , takidlashicha,
Lakshmi sharafiga o’tkazilgan bayramlar to’g’risida ma’lumot berishadi. Rus tadqiqotchisi N.M. Likoshin
Toshkentda “devali” bayramining nishonlanishi to’g’risida yozib qoldirgan [16. B.49].
Ayrim ma’lumotlarda hindlarning olovga sig’inishi haqida ham eslatib o’tilgan, chunki hindlar
kulbalarga doimiy olov yoqishgan va kichik teraskaning panjarasida doimiy chiroqlar yonib turgan. O’rta
Osiyodagi hindlar orasida ham jasadni yoqish holati uchragan. Ibodatxonalar qurish imkonidan maxrum
bo’lgan hindlar diniy marosimlarni o’tkazishda karvonsaroylardan foydalangan. 1875 yil Toshkentga
tashrif buyurgan Skaylera shunday ma’lumot bergan: karvonsaroy burchagida kichik bir xona ibodatxonaga
aylantirilgan, u erda toshdan yasalgan kichik haykalchalar va ko’plab mayda buyumlar joylashtirilgan [2, S
.406].
Rossiya hukumati hindlarga Turkistonda vafot etgan o’z qabiladoshlarining mol-mulkini olish
masalasdida har doim yordam bergan. Ushbu masala yuzasidan Rossiya va Angliya o’rtasida tegishli
kelishuvning yuqligi merosning huquqiy masalasini rus hukumati tomonidan amalga oshirilishini
ta’minlagan [9, B.15].
