|
Keywords:
Jasaul, an Indian priest, an Indian elder, the city of Bombay, Governor-General of
Turkestan, archive manerials.
Tarixshunoslik-manbashunoslik ilmiy izlanishlar doirasida Turkistonda hind fuqarolari tarixini
o’rganish qiziqarli ilmiy izlanish sohalardan hisoblanadi. Turkistondagi hind fuqarolari tarixiga oid
ma’lumotlar etarlicha bo’lmasada, O’z RMDA fondlarida ma’lumotlar saqlanib qolgan. Mavzuni yoritishda
O’zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivi fondlari hujjatlaridan foydalanildi. Hindlarning
Turkistonga kela boshlashi oldinroq yuz bergan bo’lsada, XIX asrga kelib hind fuqarolarining bu
hududdagi soni sezilarli darajada osha boshladi. Turkiston o’lkasida yashagan hindlar bir-biridan
ajratilmagan, aksincha hayot ularni bir-biri bilan yaqin aloqada bo’lishga undagan. Sharqdagi musulmon
shaharlarida ko’pincha savdo yoki boshqa faoliyat bilan shug’ullanadigan va bitta shahar, mintaqa yoki
mamlakatlardan kelib chiqqan hindlarning barqaror birlashmasi shakllandi. Bu birlashmalar O’rta
Osiyoning Rossiyaga mustamlaka bo’lishidan oldin shakllanib, O’rta Osiyo xonliklarining og’ir va
o’zgaruvchan sharoitlarida o’zlarining manfaatlarini jamoaviy himoya qilish maqsadida tashkil qilingan.
Musulmon hindlarning ushbu uyushmalarga kirgan yoki kirmaganligi haqida batafsil ma’lumot yuq, lekin
Turkistondagi hind muhojirlari orasidagi diniy ziddiyatlar o’z vatanlariga qaraganda unchalik chuqur
bo’lmagan deb taxmin qilish mumkin. P.I Poshinoning ma’lumot berishicha, 1865-1866 yillarda
Toshkentga kelgan Kashmir elchixonasining musulmon a’zolari Hind Karvonsaroylarida yashagan [4,
S.114].
O’rta Osiyo Rossiya tomonidan bosib olingandan keyin ham Turkistondagi hind karvonsaroylarini
saqlanib qolinishi hindlar orasidagi biradorlik rishtalarining mustahkam bo’lganligini tasdiqlaydi. Ruslar
Turkistonga kirib kelishidan oldin hindlarni musulmonlardan alohida qo’yish uchun maxsus ajratilgan
joylarga joylashtira boshladi. Natijada Hind karvonsaroylari va kvartallari paydo bo’lgan.
Karvonsaroylarning 2-3 kishi joylashadigan kichik xujralari bo’lib, turar joy va savdo sotiq joyi sifatida
foydalangan. O’rta Osiyo Rossiya mustamlakasi bo’lishidan oldin hindlarning belgilanmgan joylardan
boshqa joylarda yashashini ta’qiqlanishi nafaqat hindlarning yashash joylari, (Karvonsaroylari) balki
hindlarning xavfsizlik va diniy urf-odatlari bilan ham bog’liq edi [12].
Rossiya O’rta Osiyoni egallagach xavfsizlik masalalarini qaytadan ko’rib chiqib, ayrim
cheklovlarni olib tashlagan, shuning uchun hindlar keyinchalik ko’proq shaxsiy uy joylarga ega bo’lishi
natijasida karvonsaroylarni tark eta boshladi. O’rta Osiyo hindlarining orasida jamaviy guruhlarning borligi
hindlarning bir necha jamoalarga bo’linganligidan dalolat beradi. Jamoani “oqsoqol” deb nomlangan
amaldor boshqargan. Har bir shaharning yoki qishloqning alohida oqsoqoli bo’lgan. Oqsoqollardan oldin
hind jamoalarini mahalliy ma’murlar tomonidan tayinlangan amaldorlar boshqargan. Bu amaldor
“Yasovul” deb nomlanib, asosan hindlarning faoliyati va sarmoyasini nazorat qilib borgan. S. Ayniyning
ma’lumot berishicha vafot etgan hinduning mol mulki merosxo’rga meros tariqasida qolmay, amirning
xazinasiga topshirilgan, bu masalani hal qilish bilan ham yasovul shug’iullangan [1, S.49].
Ruslar Turkistonga kirib kelgach, yasovul mansabi bekor qilinib, ularning o’rnini oqsoqollar
egallay boshlagan, lekin Turkistondagi yasovul postlarining bugungi kungacha saqlanib qolganlari bor. XX
asr boshlariga kelib hind mahallalarining barchasida oqsoqol mansabi joriy qilingan [8, B. 13].
Oqsaqollar obro’li hindlar tomonidan tayinlanib, rus ma’muriyati bilan kelishib ishlagan.
Oqsoqollar Turkistonda yashagan boshqa hindlarga nisbatan ko’proq boylikka egalik qilgan. Masalan,
Kattaqo’rg’on oqsoqoli kapitalining yillik aylanmasi boshqa hind savdogorlarining aylanmasidan qariyib 3
barobar ko’p bo’lgan. Mahalliy hind jamoalari oqsoqollarining vazifalari to’g’risida ma’lumotlar unchalik
ko’p emas, lekin manbalardan oqsoqollar mahalliy hind jamoasi orasidagi har xil tortishuvlar va janjallarni
hal qilishda ham faol qatnashganini bilib olishimiz mumkin. Keyinchalik hindlarga meros qoldirishdagi
cheklovlar olib tashlangach, notarial vazifalarni bajarib vafot etgan hinduning merosini merosxo’rga
taqsimlash bilan ham shug’ullangan. Hind jamoalarida oqsoqollardan tashqari ruhoniylar yoki iskala
mansabi ham bo’lgan [15, B. 1].
Har bir jamoaning alohida ruhoniysi bulgan. Toshkent, Samarqand, Kattaqurg’on, eski Marg’ilon
va Buxorodagi hind jamoalarining alohida ruhoniy yoki iskalasi bo’lgan, ruhoniylarning asosiy vazifasi,
Do'stlaringiz bilan baham: |
