|
ILMIY AXBOROTNOMA SOTSIOLOGIYA 2019-yil, 6-son
70
jarayoniga qo‘shilib, unda u pul shaklida bo‘lib, bir vaqtning o‘zida boshlang‘ich va oxirgi harakat
nuqtasini belgilaydi. Kapital bu bilan dinamik resurs sifatida gavdalanadi va uning konvertatsiya qilish
qobiliyati – doimiy o‘z shaklini o‘zgartirish holati bilan to‘rtinchi xususiyatini namoyon qiladi. Beshinchi
xususiyati shundaki, kapital o‘zining aylanish jarayonida nafaqat o‘zining qiymatini ishlab chiqaradi, balki
yanada ko‘proq qo‘shimcha qiymat keltiradi.[1:77]
Albatta, yuqorida keltirilgan fikr “kapital” tushunchasini iqtisodiy kategoriya sifatida
tavsiflanganligi, yaqqol ko‘rinib turibdi. Sotsiologik jihatdan tahlil qiladigan bo‘lsak, “kapital” tushunchasi
ma’lum bir egalik qilish sifatida insonga xos faoliyat xosilasidir. Inson o‘z faoliyati davomida biror-bir
o‘ziga ma’qqul bo‘lgan voqealikdan ta’sirlanishini jamg‘arishga harakat qiladi.
“Kapital” tushunchasi (lot. Capitalis – bosh, asosiy so‘zlaridan olingan) boylik (xususiy mulk,
pul), katta boylik ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan vosita ma’nolarini anglatadi. K.Marks bo‘yicha
kapital – bu qiymat, yollanadigan mehnat ekspluatatsiyasi orqali qo‘shimcha qiymat olish, kapitalistik
ishlab chiqarish usuli orqali ishlab chiqarish munosabatlarini ifodalashdir.[2:117]
Mazkur berilgan ta’riflarda sotsiologik nuqtai nazar u darajada to‘g‘ri shakllantirilmagan, chunki
sinfiy nuqtaiy nazardan yondashilganligi ko‘rinib turibti. Ushbu ta’riflarda sotsial voqealikdan ko‘ra,
iqtisodiy asosga ko‘proq urg‘u berilganligi ifodalangan. Zamonaviy olimlar mazkur muammoga boshqacha
yondashuvni amalga oshirmoqdalar. Ular kapital tushunchasiga nafaqat iqtisodiy, balki noiqtisodiy
yondashuv haqida ko‘p fikrlashni boshlaganlar. Shu asosda nomoddiy kapital shakllarini taxlil qilina
boshlandi. Rossiyalik olimlardan V.V.Radayev nomoddiy kapitalni quyidagicha tahlil qilishga uringan.
Bizga ma’lumki, jamiyatdagi ijtimoiy hayot zo‘riqishining eng asosiy sababchilaridan biri bu
insonlar o‘rtasidagi munosabatlar tizimidagi ishonch defitsitidir. Jamiyatda, ijtimoiy aloqalar, munosabatlar
tizimi, qadriyat va me’yorlar shakllanishi hamda rivojlanishi uchun ishonch darajasi yuqori bo‘lmog‘i
lozim. Aks holda uning fundamental asosi ya’ni, “sotsial kapital”ning pasayishiga olib keladi. Ishonch
sotsial kapitalning ko‘rsatkichi sifatida jamiyatdagi ijtimoiy aloqalarning muhim o‘rnini va istiqbolini,
aloqalar o‘rtasidagi chidamlilik va integratsiyani belgilab beradi.
Ushbu insoniy faoliyat sotsiologiya, iqtisodiyot va siyosat ilmida “sotsial kapital” deb yuritiladi.
Mamlakat farovonligining o‘sishi va yuqori darajadagi raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarish
hamda aholi turmush sifatini oshirish kabi omillar jamiyatdagi muhim kategoriyani ya’ni sotsial kapital
indeksi “ishonch”ni shakllanishi bilan bog‘liqdir.
“Sotsial kapital” tushunchasi ilk bor maktab ta’limi tizimi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan
amaliyotchi va tadqiqotchilar ishlarida o‘z aksini topgan. Amerikalik jamiyatshunos va ta’lim islohatchisi
D.Dyui ta’kidlashicha “har kim maktabda o‘zi tug‘ilgan ijtimoiy muhit chegarasidan chiqish imkoniyatiga
ega bo‘ladi va keng ijtimoiy muxit bilan yanada jonliroq aloqaga kirishadi. Bunday aloqa gorizontal tarmoq
aloqalarini o‘rnatilishiga yordam beradi. Undan tashqari, D.Dyui fikricha, umumiy ta’lim makoni
jamiyatdagi markazlashtirilgan kuchlarni pasaytiruvchi muhim omil bo‘lib, yuqori hilma-xillik bilan farq
qiladi.[4:63]
Mazkur tushuncha ilk bor sotsial aloqalar va ularning qanday shakllanishi bilan bog‘liq holda
rivojlanishni boshlagan. Albatta, biz bilamizki, har qanday individ ijtimoiy munosabatlarga kirishishning
boshlang‘ich murakkablashgan makonida ya’ni ta’lim muassasasida shakllanishni boshlaydi. Ta’lim
muassasasida individ ma’lum bir sotsial aloqani o‘rnatadi, jamiyatga xos bo‘lgan madaniy me’yorlarni
o‘rganadi. O‘rnatilgan aloqa va o‘rganilgan me’yorlar, individni jamiyatga integratsiya qilishida ma’lum
bir qulayliklar yaratadi. Bunday holat esa individda jamiyatga nisbatan ishonchini hosil qiladi.
Yana bir boshqa ta’lim tadqiqotchisi L.Xanifan sotsial kapital darajasini qanday qilib ko‘tarish
mumkin? degan savolga javob berar ekan, u AQSHdagi ayrim mahalliy hamjamiyatlar haqida misol
keltirib, ulardagi dasturlarda boshlang‘ich va o‘rta ta’limni hammabopligini kuchaytirish tashabbusi keltirib
o‘tilganligi haqida tushuntirgan. Muallif fikricha, maktab islohot natijasida mazkur hamjamiyat ijtimoiy
hayotining markaziga aylanganligi e’tirof etilgan. Mazkur hududda yashovchilarning muntazam ravishda
uchrashuv o‘tkazishlari sotsial kapitalga bo‘lgan bir talay keskin yondashuvlar shakllanishiga, nafaqat
ta’lim bilan bog‘liq, balki sotsial infratuzilmani sifatini yaxshilashga qaratilgan (yo‘llar, tibbiy xizmat) va
boshqa jamiyat ravnaqidagi umumiy muammolarni echishga imkon bergan. L.Xanifan fikricha sotsial
kapitalga qilingan har qanday investitsiya sezilarli darajada moddiy jihatdan foyda keltirishi mumkinligini
tushuntirgan.[4:64]
Aslida ham “sotsial kapital” terminini birinchilardan bo‘lib L.Xanifan 1920 yillarda qishloq
maktablaridagi jamoatchilik markazlarini, insonlarning kundalik hayotidagi muhim “substansiya”ni
aniqlash uchun, o‘zining munozaralarida ishlatgan. Ushbu “substansiya” ijtimoiy guruh tuzuvchilar
o‘rtasidagi ijtimoiy aloqa va birdamlik ekanligini L.Xanifan ta’kidlab o‘tgan.[5:100]
Do'stlaringiz bilan baham: |
