|
ILMIY AXBOROTNOMA FALSAFA 2019-yil, 6-son
60
davlat, sharaf, mulohazalik, adolatlilik, jasurlik, donishmandlik, kasb kor, bilim bilan bog‘liqligini qayd
etishadi.
Platon va Suqrot yana bir muhim xususiyatni ta’kidlaydi. Donishmandlik ham, egalik qilinadigan
narsalar mulk, davlat, fazilat, hatto oqillik ham hayotda qo‘llanilgandagina baxt keltiradi. “Demak, baxtiyor
bo‘lishni istagan nafaqat zarur narsalarga ega bo‘lishi, shuningdek, ulardan foydalanishi zarur, aks holda
egalik hech qanday naf keltirmaydi”[4], deb xulosa qilishadi faylasuflar. Erishilgan narsalarning borligi
emas. ulardan foydalanish, ularning biror naf keltirishi kishini baxtiyor qiladi. “Biz baxtga intilar va
narsalardan foydalanganimizda baxtiyor ekanmiz, buning uchun to‘g‘ri foydalanishimiz zarur. To‘g‘ri
foydalanishni esa bilim beradi, demak, har bir kishi bor kuchi bilan oqilroq bo‘lishga intilishi darkor” [4].
Aristotelning evdemonik qarashlari ustozi Platonnikiga yaqin. Faylasuf ta’rifiga ko‘ra, baxt ulug‘
qoniqish keltiradigan “yuksak va eng go‘zal ezgulik” [5]. U “qalbning ezgulikka muvofiq keladigan
faoliyatidir” [5]. Ammo faylasuf ustozidan farqli ravishda baxt uchun tashqi omillar va vositalar zarurligini,
ularsiz baxtiyor bo‘lish mumkin emasligini uqtiradi. “Ko‘pgina hatti-harakatlar do‘stlar, boylik va
davlatdagi ta’sirlar yordamida amalga oshiriladi, agar ulardan biri, masalan, aslzodalikdan, go‘zallikdan
yiroq kishi uchun lazzatlanish istisno. Tashqi ko‘rinishi xunuk, kelib chiqishi yaxshi nasldan bo‘lmagan,
yakka va befarzandning baxtiyorligi amri mahol; agar bolalari va do‘stlari jirkanchli yoki yaxshi edilar-u
ammo qazo qilganlar, bunday kishilar yanada kam (balki baxtli bo‘lgandirlar) baxtlidirlar. Shuning uchun
baxtga, biz yuqorida aytganimizdek, ma’qul keladigan qulay shart-sharoitlar zarur” [5]. Aristotel fikricha,
baxt xudo in’omi ham bo‘lishi mumkin. Shuningdek, unga hamma “ta’lim va tirishqoqlik” bilan ham
erishishi mumkin. Hayvonlarga baxt ma’lum emas, go‘dak uning nimaligini hali bilmaydi. Demak, “baxt
uchun ezgulikning to‘laligi va hayotning to‘laligi zarur” [5]. Aristotelning evdemonik ta’limoti ezulik
ustunligiga qurilgan, unda ezgu amallar baxt belgisi sifatida qaraladi. Antik davr faylasuflari ichida
Aristotel baxt fenomenini ilmiy tadqiq etishni boshlab bergan. Umri davomida kishi turli, hatto eng yovuz
vaziyatlarga tushib qolishi mumkin, bugun o‘zini baxtli deb bilgan ertaga yoki qariganida baxtsizga
aylanishi, o‘zini baxtiqaro sezishi ko‘p uchraydigan hol. Shunday hayotiy vaziyatlar haqida fikr yuritib
Aristotel, qalbida ezgulik qaror topgan kishi undan voz kechmaydi, u eng mashaqqatli vaziyatda ham
ezgulik orqali o‘z baxtiyorligini saqlab qoladi degan xulosaga keladi. Shuning uchun Aristotel
evdemoniyasi, Platonniki kabi, ezgulikka tayanadi, ammo u ustozidan farqli tarzda kishining baxtiyorligini
tashqi muhit, do‘stlari, oilasi, davlat va jamiyat bilan bog‘laydi. Bu baxt fenomeniga ilk, cheklangan
sotsioantropologik yondashuv edi.
O‘rta asrlarga kelib, inson butun borliqni, hayoti mazmunini, avlodlari kelajagini dinsiz, xudosiz
tasavvur yetolmaydigan bo‘ldi. U izlaydigan yetuklik xudo timsolida aks etgan, u istaydigan hayot, saodat,
omad va farovonlik transendent ishtiroki bilangina mumkin bo‘lgan. Biroq, Eriugen teotsentrik qarashlari
antropotsentrizm bilan uyg‘un keladi[6]. Bu o‘rta asrlar falsafasida kamdan-kam uchraydigan g‘oyadir. “...
Haq - haqiqatni anglashning birdan-bir yo‘li inson tabiatini bilish va sevishdir... Axir inson tabiati o‘zida
nima sodir bo‘layotganini bilmasa, u o‘zidan yuksakni bilishni qanday xohlashi mumkin? Insonning o‘zini-
o‘zi anglashi dunyoni anglashi sharti sifatida idrok etiladi. Inson tabiatini va o‘zini-o‘zi bilishga
intilmaydigan “soqov maxluqlar”ga barobardir. Bundan tashqari, o‘zini-o‘zi anglash avvali timsolni, ya’ni
xudoni sof anglashga tomon bosh yo‘ldir” [6]. Eriugen insondagi his-tuyg‘ularni qayd etgan holda, xudoga
bir vaqtning o‘zida yaxshilik va yomonlik xos emas, bir toifa kishilarni xalos qilishi, boshqa toifadagilarni
jazolashi ham mumkin emas, deb hisoblaydi. Xudo insonga erk in’om etgan, u ushbu erkiga muvofiq hayot
kechirish imkoniga ega. Ammo insonning o‘zini-o‘zi xalos qilishida xudoning ta’siri bor. Agar inson erkka
ega bo‘lsa, u o‘z hayotini, baxtini o‘zi yaratadi yoki topadi.
O‘rta asrlarda R.Bekon dasturiga ko‘ra, kelgusidagi jamiyatda kishilar, xalqlar yagona haqiqiy
xristianlik diniga e’tiqod negizida birlashtiriladi. Bu turli nizolar, urushlarga chek qo‘yadi, amaliy ilm-fan
insonga, jamiyatga xizmat qiladi. Undagi yuqori qatlamni ilm-fandan xabardor ruhoniylar tashkil etadi,
keyingi qatlamda davlat himoyachilari harbiylar, quyi qatlamni hunarmandlar, dehqonlar turadi. Bu
dasturda Platonning ta’sirini sezish qiyin emas[6]. Eng muhimi shundaki, R.Bekon insonning ilm-fanga
ishonchini dinga ishonch bilan barobar qo‘yadi. Agar inson ilm-fan orqali ijtimoiy borliqni o‘zgartirishi,
qayta qurishi mumkin bo‘lsa, shubhasiz, u hayotini baxtli qilish quvvatiga ega.
Yangi davr falsafasi evdemonik qarashlarga katta, betakror hissa qo‘shdi, ularning
sotsioantpropologik ahamiyatini oshirishni kun tartibiga qo‘ydi. Mashhur ingliz faylasufi, B.Rassel
fikricha, cherkov avtoritetining qulashi “yangi davrning salbiy xarakterli tomoni” edi, chunki u
“anarxizmgacha borib yetuvchi individualizmning o‘sishiga olib keldi”. Amaliy ilm-fanga qiziqish oshgani
bois, nazariy ilm-fan orqada edi. Inson, uning ijtimoiy borliqdagi o‘rni, o‘zini anglashi, ayniqsa
personalistik tafakkurning inson huquqlari, plyuralizm, liberal demokratizm ifodasi sifatida keng e’tirof
yetilishi yuqoridagi yondashuv mavqeini oshirdi. Biroq ziddiyatli tomoni shundaki, ilgari inson kosmos,
Do'stlaringiz bilan baham: |
