Islomiy moliyalashtirish mohiyati va xususiyatlari

Islom moliyasi va investitsiyasi rivojlanish istiqbollariOM

Ma'lumki, shariat – bu juda ham qadimiy (taxminan 1500 yillik) diniy, ma'naviy–axloqiy, huquqiy tizim. Biroq uning moliyaviy qismi bir necha asrlik «parokandalik» davomida unutildi va musulmon Sharqining o‘z an'anaviy huquqiy, siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy-moliyaviy, hamda ta'lim tizimlari asosan G‘arb mamlakatlarida paydo bo‘lgan muqobil tizimlarga almashtirildi. Bu davrda mustamlakaga aylantirilgan musulmon davlatlarining (ya'ni aholisining aksariyati musulmonlardan iborat bo‘lgan mamlakatlar) bir qanchasida islom qonunchiligidan faqatgina nikoh va janoza kabi marosimlar saqlanib qoldi desak, katta xato bo‘lmasa kerak. Shu ma'noda, tabiiyki, yaqindagina (XX asrning o‘rtalarida) mustaqillikka erishgan musulmon davlatlari va mintaqalarining huquqshunoslik maktablari bir necha asr davomida yig‘ilib qolgan murakkab va jiddiy masalalarni, hamda zamonaviy dolzarb muammolarni hal qilishga tayyor emasligi ma'lum bo‘ldi. Buning sababi esa, bir necha asrlik mustamlakachilik davrida ijtihodning mumiyodek qotib qolib, dolzarb muammolarni hal qiluvchi tizimdan huquqshunos olimlarning tor davrasidagina o‘rganiladigan nazariy masalalar majmuasiga aylanib qolgani bo‘ldi va bu, shubhasiz islom huquqshunosligining eng katta fojialaridan biri bo‘ldi, deyish mumkin. Bu holatda islom ilmiy tafakkurini biroz bo‘lsa ham qo‘zg‘atish kuchiga ega bo‘lgan narsa – nafaqat islom fiqhini yaxshi bilgan, balki musulmon olami uchun turg‘unlik davri bo‘lgan mustamlakachilik paytida jahonda yuz bergan ulkan ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy o‘zgarishlarni chuqur anglab yetgan shaxslar tomonidan amaliyotga tatbiq qilinishi mumkin bo‘lgan haqiqiy jonli mavzuni yuzaga chiqarish edi. Ikkinchi jahon urushining tugashi bilan islom olamida parokandanlik yakun topishiga umid paydo bo‘ldi. Aynan shu davrda musulmon davlatlari o‘z mustaqilligi va o‘z taqdirini o‘zi belgilash uchun kurash boshladi va huddi shu davrda islom iqtisodiyoti ilmiy nazariyasi va tamoyillari yaratila boshlandi. O‘tgan asrning 50-yillaridan boshlab to hozirgi kungacha bo‘lgan bu davrni 3ta alohida bosqichga va boshlanishi muqarrar bo‘lgan 4-bosqichga ajratish mumkin.
1-bosqich: XX asrning 50-yillaridan 80-yillarning o‘rtalarigacha – uyg‘onish, asosiy nuqtai-nazarlarni shakllantirish va qayta yuzaga chiqish davri;
2-bosqich: 80-yillarning o‘rtalaridan 90-yillarning oxirigacha – shakllanish va tetapoya davri;
3-bosqich: 90-yillarning o‘rtalari/oxiridan hozirgi kungacha – o‘zgarishlar va yangi g‘oyalar (innovatsiyalar) davri;
4-bosqich: Hali boshlanmagan, lekin vaqti yetib kelgan rivojlanish bosqichi.
Zamonaviy shakldagi sukuk emissiyasi uchun 1978 yilda Iordaniya va 1980 yilda Pokistonda urinishlar bo‘lgan. Ammo bozordagi infratuzilma va shaffoflikning yetarli darajada bo‘lmaganligi sababli bu urinishlar muvaffaqiyatsiz yakunlangan. Muvaffaqiyatli hisoblangan ilk sukuk 1990 yilda Malayziyada 125 million malayziya ringgiti – 32,9 mln. AQSH dollari qiymatida chiqarilgan. Shundan so‘ng, 2001 yilga qadar biror marta sukuk chiqarilmagan.
Sukuklar XXI asrga kelibgina jadal rivojlana boshladi va 2001 yildan boshlab har yili emissiya hajmi ortib borayotganini kuzatishimiz mumkin. Bugungi kunga kelib sukuk jahon moliya tizimida nisbatan yangi moliyaviy vosita sifatida jaddallik bilan rivojlanmoqda.¹⁴
Sukuk emissiya qilish hajmi so‘nggi yillarda tobora oshib bormoqda.
✅ 2021 yilda butun dunyoda jami 185.4 mlr. AQSH dollari miqdorida sukuk chiqarildi.
✅ 2022 yil 1-kvartalida esa bu ko‘rsatkich 51.6 mldr. AQSH dollariga yetdi.
✅ 2022 1-kvartalida sukuk chiqarish bo‘yicha yetakchi mamlakatlar:
➖ Saudiya Arabistoni — 17.9 mlrd. dollar;
➖ Malayziya — 15.6 mlrd. dollar;
➖ Indoneziya — 5.8 mlrd. dollar;
➖ Turkiya — 4.7 mlrd. dollar;
➖ BAA — 2.3 mlrd. dollar.

Islomiy moliyasi hajmi va o'sishi bo'yicha jahon bozori 2020 yilda ijobiy sur'atda davom etdi va o'tgan yilning shu davriga nisbatan 10,7% o'sish sur'atini qayd etdi.

• 
  Islom banki: Yillik 4,3% o'sish bilan jami aktivlarning o'sishi 248 milliard AQSh dollari, xususan Saudiya Arabistoni va Eron kabi eng yirik islom bozorlarida.
  
• 
  Kapital bozorlari: yillik o'sish 26,9% 
  
• 
  Islom sug'urtasi (Takaful): yillik o'sish sur'ati 10% va jami aktivlar 2019 yilda COVID-19 sabab global moliyaviy pasayishdan oldin 51 milliard dollardan ortiq.
  

Islomiy moliya sektorining hajmi va o'sishi asosan Islom hukmron bo'lgan mamlakatlar va mintaqalarda jamlangan bo'lsa-da, bu so'nggi yillarda global migratsiya naqshlarining o'sishi, shuningdek, axloqiy investitsiyalar va jamiyatdagi kengroq tendentsiyalar tufayli tez o'zgarib bormoqda.
Hozirgi vaqtda islomiy moliya eng yaxshi yoʻlga qoʻyilgan 3 ta davlatga keng koʻlamli koʻrsatkichlar boʻyicha global bozor hajmining 66% toʻgʻri keladi:¹⁵

• 
  Saudiya Arabistoni 
  
• 
  Eron
  
• 
  Malayziya
  

Biroq, Islom moliya sektori umumiy ko'lami, xilma-xilligi va butun dunyo bo'ylab va yangi periferiya bozorlariga kirish nuqtai nazaridan jadal rivojlanmoqda. 2020-yilda butun dunyo bo‘ylab 1526 dan ortiq islomiy moliya institutlari faoliyat ko‘rsatgan bo‘lib, hozirda 46 dan ortiq davlat o‘zlarining huquqiy va me’yoriy asoslari doirasida Islom moliyasining o‘sishi va rivojlanishini qo‘llab-quvvatlamoqda. Bu, ayniqsa, Buyuk Britaniyadagi nisbatan kichik islom hamjamiyatiga qaramay, firmalar va o'sish moliyaviy xizmatlar sohasidagi innovatsiyalarning global markazi bo'lgan Londonga intilayotgan FinTech uchun to'g'ri keladi.
Hozirda innovatsiyalar va global muvaffaqiyatlarga olib keladigan to'rtta asosiy sohaga ajratadi:

• 
  Islom bank ishi
  
• 
  Islom kapital bozorlari (ICM)
  
• 
  Islomiy sug'urta (Takaful)
  
• 
  Islom Fintech
  

Ta'kidlash joizki, 2020 yilda sukuk emissiyasi hajmi pasaygan bo'lsa-da, xorijiy valyutadagi sukuk emissiyasi COVIDga javoban islom ko'pchilik bozorlarida markaziy banklar tomonidan ko'rilgan bir qator siyosiy harakatlar natijasida yaratilgan qulay likvidlik va global bozor sharoitlari tufayli 7 foizga oshdi. -19 pandemiya va natijada iqtisodiy pasayish.
Ajoyib sukukning daromadli chelaklari yuqoriga siljidi, deyarli 80% 3–10% daromad keltirdi¹⁶
Islomiy moliyaning boshqa tarmoqlarida bo'lgani kabi, sukuk bozoridagi ulush ham bir necha asosiy mamlakatlarda to'plangan va muhim bo'lib, u hukumatlar uchun tanlagan qarz vositasi hisoblanadi. va COVID-19 pandemiyasi davrida byudjet taqchilligini moliyalashtirishga tayangan.
Asosiy sukuk bozorlari:

• 
  Malayziya
  
• 
  Indoneziya
  
• 
  Saudiya Arabistoni
  
• 
  Eron
  

Mamlakatimizda islom moliyasiga keng e’tibor qaratilmoqda. Jumladan, Islom taraqqiyot banki (ISTB) guruhining 2021-yilning 31-avgustidan 4-sentabriga qadar O‘zbekiston Respublikasining go‘zal shahri Toshkent shahrida, Toshkent shahar kongressida Boshqaruvchilar kengashlarining 2021-yilgi yig‘ilishlarini o‘tkazishi va unda rivojlanish masalalari va a'zo mamlakatlarga tegishli institutsional masalalarni muhokama qilinishi, qator bitimlar imzolanishi bunga yaqqol misol bo’ladi.
Bilamizki, Islom moliyasining asosiy maqsadi barqaror kelajak uchun odamlarni kuchaytirish; Innovatsiyalar, hamkorliklar, Islom moliyasi va qiymat zanjirlaridir. Shu sababli, Toshkentda o’tkazilgan ushbu yig’ilishda mamlakatimiz uchun muhim bo’lgan juda ko’p dasturlar tuzildi va Islom Taraqqiyot banki tomonidan moliyalashtirish belgilandi. Jumladan, Toshkent, 2021-yil 2-sentabr – Islom taraqqiyot banki (ITB) va O‘zbekiston hukumati o‘rtasida “O‘zbekiston Respublikasida onkologiya xizmatini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash (II-bosqich)” loyihasini moliyalashtirish bo‘yicha 80,00 million AQSh dollari miqdoridagi Moliyaviy bitim imzolandi. Bitim Oʻzbekistonning Toshkent shahrida boʻlib oʻtgan ITB guruhining yillik yigʻilishi doirasida imzolandi. Kelishuvga koʻra, Islom taraqqiyot banki 121,87 million dollarlik loyiha qiymatining bir qismini qoplash uchun moliyalashtirsa, qolgan 41,87 million AQSh dollari esa hukumat tomonidan ajratiladi. 
Toshkent, Oʻzbekiston, 2021-yil 2-sentabr – Islom taraqqiyot banki (ISTB) va Oʻzbekiston hukumati Oʻzbekistonning dastlabki sarmoyasi 100 million dollar boʻlgan birinchi bagʻishlangan taʼsir investitsiya fondini ishga tushirganini eʼlon qildi. Jamg'arma Toshkent shahrida bo'lib o'tayotgan 2021 yil yillik yig'ilishlari chog'ida ISDB guruhi tomonidan qabul qilingan bir qator yangi moliyalashtirish majburiyatlarining bir qismidir.
IsDB Group oʻz aʼzolari oʻrtasida pandemiyadan keyingi iqtisodiy tiklanishni qoʻllab-quvvatlashga qaratilgan saʼy-harakatlari doirasida moliyalashtirish majburiyatlarini kengaytirdi. ITB va Oʻzbekiston hukumati oʻrtasida Oʻzbekiston uchun Iqtisodiy imkoniyatlarni kengaytirish jamgʻarmasi (EEFU) deb nomlanuvchi jamgʻarma toʻgʻrisidagi bitimni ITB guruhi prezidenti doktor Muhammad Al Jasser va Oʻzbekiston Bosh vaziri oʻrinbosari, investitsiyalar vaziri Sardor Umurzoqov imzoladilar. ¹⁷ "Biz yangi jamg‘arma yangi loyiha va tashabbuslar uchun o‘ziga xos moliyalashtirish platformasi bo‘lishiga qat’iy ishonamiz. Bu tajriba mintaqaning boshqa mamlakatlari va musulmon dunyosiga
o‘tkazilishi mumkin", - dedi Al Jasser.
Islom taraqqiyot banki va Oʻzbekiston hukumati oʻrtasida “Qishloqni barqaror rivojlantirish loyihasi”ni moliyalashtirish boʻyicha 200 million dollarlik moliyalashtirish toʻgʻrisidagi bitim imzolandi. ITB prezidenti va IsDBGroup rahbari, doktor Muhammad Al Jasserning taʼkidlashicha, loyiha qishloq aholisini bugungi kunda dunyo yuz berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy, ekologik va iqlim muammolariga qarshi turishda, barqaror sugʻorish va drenaj tizimini qurish orqali qoʻllab-quvvatlash uchun muhim infratuzilmani rivojlantiradi. kanallar, ichimlik suvi infratuzilmasi, yo‘l tarmog‘i va ko‘priklar, qishloq elektr ta’minoti va ijtimoiy infratuzilma, jumladan, bozorlar, maktablar va vrachlik punktlari loyiha hududlarida 710 000 dan ortiq qishloq aholisiga xizmat qiladi.¹⁸