Islom karimov nomli toshkent davlat texnika universiteti olmaliq filiali

Aylanma usulda burg’ilashda shpur (skvajina) kovjoyida burg’i asbobi yordamida tog’ jinsini parchalash uni qirindilar ko’rinishida kesish orqali amalga oshiriladi. Ushbu jarayonni amalga oshirish uchun burg’i asbobi keskichi tishlari tog’ jinsiga bosim ostida ma’lum chuqurlikka botiriladi va aylanish momenti ta’sirida tog’ jinsida suruvchi kuchlanish yuzaga keladi va buning natijasida tog’ jinsi 5÷20 mmli bo’laklarga parchalanadi.

Bunda burg’i asbobini aylantirish uchun talab etiladigan quvvat, burg’i asbobi tishlari (keskichlari) ni tog’ jinsiga botirishga talab etiladigan bosimdan ancha katta bo’ladi. Mazkur burg’ilash usuli mustahkamlik koeffisienti f<6 bo’lgan tog’ jinslarida qo’llaniladi.

Aylanma-zarbli burg’ilash usulida burg’i asbobi tishlari (keskichlari)ni tog’ jinsida zarur chuqurlikka botirish qisqa muddatli zarbli yuklama orqali ta’minlanadi. Bunda shuningdek, burg’i asbobini aylantirish quvvati uning tishlari (keshkichlari) ni botirish bosimidan katta bo’ladi va bunga qo’shimcha tarzda qisqa muddatli zarbli impuls ta’sir ko’rsatadi. Shuningdek zarbli impulsni yaratish quvvati burg’i asbobini aylantirish quvvatidan kichik bo’ladi, lekin burg’i asbobini aylantirish va tog’ jinsiga botirish quvvatlari umumiy qaraladi.

Aylanma-zarbli burg’ilash usulida koronkaning kesuvchi qismi tog’ jinsiga burg’i asbobining to’xtovsiz aylanishi hisobiga botiriladi. Ushbu usul tog’ jinsi mustahkamligi f=3÷7 bo’lganda qo’llaniladi.

Rudali foydali qazilma konlarini qazib olishda shpurlarni burg’ilashda asosan zarbli-aylanma (burg’i asbobi mustaqil aylanuvchi) va zarbli-buralma (burg’i asbobi tishlari tog’ jinsiga har botirilgandan so’ng aylanuvchi) burg’ilash usullari qo’llaniladi.

Ushbu burg’ilash usullarida shpur kovjoyida tog’ jinslarining parchalanishi burg’i asbobi tishlarining qisqa muddatlar ichida zarbli botirilishi hisobiga amalga oshiriladi. Burg’i asbobining zarba impulsi ta’sirida tog’ jinsiga botirilish vaqti davomiyligi 1 ms dan oshmaydi, shuning uchun ham burg’i tishining shpur kovjoyi bo’yicha gorizontal harakatlanishi aylanish hisobiga burg’i tishining tog’ jinsiga botirilish chuqurligidan kichik bo’ladi. Bunda tog’ jinslarining hajmiy parchalanishi kuztiladi.

1.1-masala. Quyidagi sharoit uchun burg’ilashning texnik va energetic parametrlari aniqlansin:o’rtacha mustahkamlikka ega bo’lgan tog’ jinslarida skvajina burg’ilash uchun diametri 161 mm li dolota va diametri 127 mm li shtanga qo’llanilmoqda.

1.2-masala. Quyidagi sharoit uchun burg’ilashning texnik va energetic parametrlari aniqlansin:o’rtacha mustahkamlikka ega bo’lgan tog’ jinslarida skvajina burg’ilash uchun diametri 146 mm li dolota va diametri 114 mm li shtanga qo’llanilmoqda.

1.3-masala. Quyidagi sharoit uchun burg’ilashning texnik va energetic parametrlari aniqlansin:o’rtacha mustahkamlikka ega bo’lgan tog’ jinslarida skvajina burg’ilash uchun diametri 215.9 mm li dolota va diametri 180 mm li shtanga qo’llanilmoqda.

1.4-masala. Quyidagi sharoit uchun burg’ilashning texnik va energetic parametrlari aniqlansin:o’rtacha mustahkamlikka ega bo’lgan tog’ jinslarida skvajina burg’ilash uchun diametri 244.5 mm li dolota va diametri 203 mm li shtanga qo’llanilmoqda.

1.5-masala. Quyidagi sharoit uchun burg’ilashning texnik va energetic parametrlari aniqlansin:o’rtacha mustahkamlikka ega bo’lgan tog’ jinslarida skvajina burg’ilash uchun diametri 269.9 mm li dolota va diametri 219 mm li shtanga qo’llanilmoqda.

1.6-masala. Quyidagi sharoit uchun burg’ilashning texnik va energetic parametrlari aniqlansin:o’rtacha mustahkamlikka ega bo’lgan tog’ jinslarida skvajina burg’ilash uchun diametri 320 mm li dolota va diametri 273 mm li shtanga qo’llanilmoqda.

2-Amaliy ish

SANOAT PORTLOVCHI MODDALARI KISLOROD MUVOZANATINI HISOBLASH.

Kislorodmuvozanatidebberilganportlovchimoddatarkibidamavjudbo’lgankislorod miqdorining shu portlochi modda tarkibidagi yonuvchi elementlarni to’liq oksidlash uchun talab etiladigan kislorod miqdoriga nisbatiga aytiladi.Kislorod muvozanati odatda birlik ulushda yoki foizlarda ifodalanadi.

To’liq oksidlanish deganda vodorod bilan kislorod reaksiyasidan suv hosil bo’lishi, uglerod bilan kislorod reaksiyasidan esa karbonat angidrid gazi hosil bo’lishi tushuniladi. Bundashuningdekmolekulyarazotvakislorodhamajralibchiqadi. Agarportlovchimoddatarkibidametalmavjudbo’lsa portlash natijasida uning oksidi ham ajralib chiqadi.

To’liq oksidlanish reaksiyasini quyidagicha yozish mumkin:

С+О₂→СО₂+396 kJ/mol;

Н₂+½О₂→Н₂О+283 kJ/mol(suvsuyuqholdabo’lganda);

Н₂+½О₂→Н₂О+241 kJ/mol (suvbug’ holdabo’lganda);

2Al+1.5O₂→Al₂O₃+1671 kJ/mol.

Agar portlovchi moddaС_аН_dN_cO_d ko’rinishida bo’lsa, mos holda uning kislorod muvozanati quyidagicha aniqlanadi (%)

bunda 16-kislorodningnisbiyatommassasi, М_ВВ- portlovchi modda molekulyar massasi.

agarbo’lsa kislorod muvozanatimusbat;

bo’lsa kislorod muvozanatinolli;

bo’lsa kislorod muvozanati manfiy deyiladi.

Kislorod muvozanati nolli bo’lgan portlovchi moddalar portlaganda energiya ajralib chiqishi maksimal miqdorda, zaharli gazlar ajralib chiqishi esa minimal miqdorda bo’ladi.

Kislorod muvozanati manfiy bo’lgan portlovchimoddalarportlagandaportlovchi modda tarkibidagi kislorod miqdoriga bog’liq holda issiqlik ajralib chiqishi kam bo’ladi va zaharli uglerod oksidi hosil bo’ladi, ya’ni

С+0,5О₂→СО+109 kJ/mol.

Ayrimhollardauglerod qurumihosilbo’libportlashvaqtidagazlarhosilbo’lishdarajasinipasaytiradi.

Kislorodmuvozanatimusbatbo’lganportlovchimoddalarportlaganda energiya ajralib chiqishi kamayadi, chunki bunda zaharli azot oksidi hosil bo’lib issiqlik yutilishi kuzatiladi:

0,5N₂+0,5O₂→NO-90.5 kJ/mol.

2.1-misol.Nisbiy molekulyar massasi 227gr. va kimyoviy formulasi C₇H₅(NO₂)₃ ko’rinishida bo’lgan trotil portlovchi moddasining kislorod muvozanati aniqlansin.

Masala yechimi.To’liq oksidlanish uchun zarur bo’lgan kislorod atomlari soni 2а+b/2, yoki 2∙7+5/2=16,5ga teng.

Berilgan portlovchi modda tarkibida esa kislorod atomlari soni 6 ga teng.

U holda kislorod muvozanati quyidagiga teng bo’ladi:



2.2-misol.30% ammiakli selitra (NH₄NO₃) va 70% trotildan tarkib topgan grammonit 30/70 portlovchi moddasi kislorod muvozanati aniqlansin.

Masala yechimi.1.1-misolda keltirilgan usul yordamida ammiakli selitraning kislorod muvozanati +20% ga tengligini hisoblash mumkin.

U holda grammonit 30/70 portlovchi moddasi kislorod muvozanati:

0,3∙20+0,7(-74) = - 45,8% ga teng bo’ladi.

Quyida 2.1-jadvalda ba’zi portlovchi moddalarning kislorod muvozanati keltirilgan.

2.1-jadval

Portlovchi modda nomi	Kimyoviy formulasi	Molekulyar massasi	Kislorod muvozanati
Ammiakli selitra	NH4NO3	80	+20
Kaliyli selitra	KNO3	101	+39,6
Natriyli selitra	NaNO3	85	+47
Kaliy perxlorati	KClO4	138,5	+46,2
Natriy perxlorati	NaClO4	122,5	+52,2
Nitroglitserin	C3H5(ONO2)3	227	+3,5
Kaltsiy nitrati	Ca(NO3)2	164	+48,8
Dinitroglikol	C2H4(ONO2)2	152	0
Trotil	C7H5(NO2)3	227	-74
Alyuminiy	Al	27	-89
Mineral moy	C12H28	170,5	-346
Dizel yoqilg’isi	-	-	-316
Kerosin	-	-	-343
Qattiq parafin	C24H50	338,5	-346
Yog’och uni	C15H22O10	362	-137
Geksogen	C3H6O6N6	222	-21.6
Ten	C5H8O12N4	316	-10.1
Piroksilin	C24H29N11O42	1143	-28.6
Dinitronaftalin	C10H6(NO2)2	218	-139.4

2.1-masala.65% ammiakliselitrava 35% granulalitrotildantarkibtopganakvatol 65/35 portlovchimoddasiningkislorodmuvozanatianiqlansin.

2.2-masala.Nisbiy massasi 218 gr. va kimyoviy formulasi C₁₀H₆(NO₂)₂ bo’lgan dinitronaftalin portlovchi moddasining kislorod muvozanati aniqlansin.

2.3-masala.Nisbiy massasi 316 gr. va kimyoviy formulasi C(CH₂O∙NO₂)₄ bo’lgan ten portlovchi moddasining kislorod muvozanati aniqlansin.

2.4-masala.40% ammiakli selitra, 16% alyuminiy upasi va 44% trotildan tarkib topgan ifzanit portlovchi moddasining kislorod muvozanati aniqlansin.

2.5-masala.Tarkibiga15% alyuminiy upasi qo’shilgan granulali trotildan tarkib topgan alyumotol portlovchi moddasi kislirod muvozanati aniqlansin.

2.6-masala.64% ammiakli selitra, 16% trotil va 20% natriy xloridan tarkib topgan ammonit PJV-20 portlovchi moddasi kislorod muvozanati aniqlansin.

2.7-masala.56% ammiakli selitra, 9% trotil, 3% yog’och uni va 32% natriy xloridan tarkib topgan saqlagichli portlovchi modda kislorod muvozanati aniqlansin.