Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika univyersiteti

3-Ma’ruza

Mavzu: Mikroorganizmlar turlari, ularning qo’llash doiralari
Reja

1. Mikroorganizmlar turlari

2. Oltingugurt, tion bakteriyalarining kashf qilinishi

3. Bakteriyalarning sinflanishi
Mikroorganizmlar–keng miqyosdagi ko’pincha bir xujayrali tirik jonzotlar guruhi, o’simlik va hayvonlarga nisbatdan sodda shakllangan. Tabiatda keng tarqalgan, masalan 1g tuproqda yoki suv xavzasi tubidagi tuproqda ularning miqdori 2-3 mlr. etishi mumkin. Mikrobiologiya fanida xozirgi vaqt xisob-kitoblari buyicha, tabiatda yashovchi mikroorganizmlarning 10% foizi fanga ma’lum.

Mikroorganizmlar turkumiga bakteriyalar, mikoplazmalar, aktinomit-setlar, drojjalar, mikroskopik zamburug‘lar va suv utlari kiradi. Mikroorganizmlar avvalambor prokariot (tarkibida membranasi yuq sodda yadro) va eukariotlarga (tarkibida membranali yadro, xromosomalar, va oliy usimlik va xayvonlarga uxshash organoidlari) bulinadi. Prokariot-mikroorganizmlar guruhi tarkibiga bakteriyalar, mikoplazmalar, aktinomitsetlar, eukariotlarga–drojjalar, mikroskopik zamburug‘lar va suv utlari kiradi.

Mikroorganizmlarning yerdagi geoximik jarayonlardagi ishtiroki haqidagi tadqiqotlar S.N. Vinogradskiyning klassik ilmiy ishlaridan boshlanib, olim, bakteriyalarning rivojlanishi anorganik moddalarning oksidlanishi natijasidan ajraladigan energiyadan oziqlanishi haqida bashorat qilgandi. Ushbu ilmiy izlanishlarni mikrobiolog olimlar B.L.Isachenko, G.A.Nadsonlar va b. davom etishdi.

Ruda konlari ko’plab spetsifik mikroorganizmlarning rivojlanishi uchun qulay ekologik tuynuk vazifasini bajaradi, chunki ularning tarkibidagi ko’plab kimyoviy elementlar va ularning hususiyatlari geoximik jarayonlarning xilma-xil kechishini ta’minlaydi.

Sulfid konlarining oksidlanish sharoitida minerallarning oksidlanish jarayonlari kechadi, bunda ular tarkibidagi metallar Eritma holatiga utib rudalardan ishqorlanib chiqadi. Oxirgi vaqtlargacha, sulfid rudalarining oksidlanish jarayoni faqatgina kimyoviy jarayon deb hisoblangan. Asosiy oksidlovchi manbalar sifatida-havodagi kislorod, sulfat kislota va metallar sulfatlari deb hisoblanardi. Sulfidlarga nisbatdan eng agressiv manba sifatida oksidlangan temir sulfati deb hisoblanib, quyidagi reaksiya buyicha jarayon kechishi tasavvur qilinardi (1):

Me_mS_n +mFe₂(SO₄)₃ =mMeSO₄+2mFeSO₄+nS (1)

Paydo buladigan oksidlanmagan temir sulfati, oddiy sharoitda, kislotali Eritmada, juda sekin ravishda, havodagi kislorodi yordamida, oksidlangan sulfatga aylanadi.

XX asrning 30-chi yillarida amerika mikrobiologlari, kislotali ruda suvlarida temirning oksidlanishi intensiv ravishda kechishini kuzatishdi, va bu jarayonda mikroorganizmlarning birorta turi ishtirok etadi deb taxmin qilishdi. Birinchi bo’lib A.R. Kolmer va M.R. Xinkl ikki valentli temir moddasini oltingugurt bakteriya turi oksidlanishini aniqlashdi.

Ular kashf qilgan mikroorganizmlarning xususiyatlarini urganishganda, Thiobacillus urug‘iga mansub bakteriyalar ikki valentli temirni oksidlab, tiosulfat bilan oltingugurtni xam oksidlash qobiliyati uchun unga tuliq Thiobacillusferrooxidans (tion temiroksidlovchi) nom berishdi, xuddi ma’lum bulgan Thiobacillusthiooxidans (tion oltingugurt oksidlovchi) turga qiyoslab.

Oltingugurt, tion bakteriyalarining kashf qilinishi, ularning sulfid minerallaridagi ikki valentli temirni oksidlash qobiliyati, misning sulfid konlaridan ishqorlanish jarayonini tushunishga olib keldi. Chunki ushbu jarayon faqatgina sulfid minerallarining kimyoviy oksidlanish jarayoni deb qaralardi.

Oxirgi yillarda mikrobiologlar nigohi asosan mikroorganizmlarning fiziologiyasi va ularning ruda konlaridagi geoximik jarayonlaridagi rivojlanishini urganishga qaratildi, texnologlar izlanishlari esa mikroorganizm-larning sanoatdagi oksidlanish jarayonlarini intensivlash, va mikroorganizm-larni sanoatda qullash imkoniyatlarini kengaytirishga qaratildi.

Ko’pgina ilmiy izlanishlar shuni ko’rsatdiki, mikroorganizmlar konlarda pH ko’rsatkichining keng diapazonida (0,5 dan 10 gacha) rivojlanishini aniqlashdi, va ular sulfid konlarining barcha ekologik tuynuklarida uchrashi mumkin.

Mikroorganizmlarning tashqi kurinishi (morfologiyasi) va rivojlanish sikli xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Evolyusiya davrida ular xar xil ekologik sharoitlarga moslashish qobiliyatga ega bulishgan.

Mikroorganizmlarning xar xil tashqi muhit sharoitlariga chidamliligi nihoyatda yuqori bo’lib, ular biosfera chegaralarining chetlarini ham Uzlashtirib olishgan. Ularni 11 km chuqurlikda okean tubida, Arktika va Antarktika muzliklarining ustida, saxrolarda, tog‘lar chuqqisi va atmosferaning 20 km balandligida uchratish mumkin.

Bakteriyalar sinflanishiga ularning yashash va rivojlanish sharoitlari asoslangan. Bakteriyalar olinadigan energiya turi, uglerod, pH muhiti, o’sish va ko’payish temperaturasi, kislorod, bosim va boshqa parametrlar manbasiga asosan, ularning faol rivojlanishini ta’minlaydigan muhitni hisobga olib sinflarga bulingan.