Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti olmaliq filiali «konchilik ishi» kafedrasi

MA’RUZA-34


FOYDALI QAZILMA KONLARINI YER OSTI USULIDA QAZIB OLISHDA TOG‘ JINSLARINING SILJISHI.


Reja:
1. Asosiy tushunchalar.
2. Siljish jarayonining parametrlari.
3. Har xil turdagi konlari uchun siljish jarayonlarining rivojlanish xususiyatlari.
4. Tabiiy kuzatuvlari natijalari asosida siljish jarayonining asosiy parametrlarini aniqlash usullari.
1. Asosiy tushunchalar.
Kon qazish ishlari tog‘ ‘jinslarining tabiiy holatini buzadi. Tog‘ ‘jinslari, natijada balansdan chiqib ketadi va deformatsiyalanadi va siljiydi. Odatda, bu jarayonlar massivning butun qalinligini, shu jumladan sirtini ushlaydi. Er yuzasidagi tog‘ ‘jinslari ham deformatsiyaga va kо‘chishga duchor bо‘lishadi.
Ushbu hodisalar tektonik jarayonlar, shо‘r yuvish, suvning pasayishi, tog‘ ‘jinslarining mexaniq xususiyatlarining о‘zgarishi (namlangan yoki suvsizlanganda) va boshqa sabablar ta’sirida ham sodir bо‘lishi mumkin.
An’anaga kо‘ra, tog‘-kon yoki boshqa tabiiy jarayonlar ta’sirida nomutanosiblik natijasida tog‘ ‘jinslarining harakati va deformatsiyasi tog‘ jinslari va er yuzasining harakati deb ataladi.
Tog‘ ‘jinslarining siljishi, odatda, suv ombori yoki foydali qazilma konlaridan о‘tgan ishlov berish tomining burilishidan boshlanadi. Ishlov berilgan bо‘shliqning maydoni oshgani sayin, tog‘ ‘jinslarining burilishi о‘sib boradi, siljishlar tobora kо‘payib boradi, tog‘ jinslari tо‘shak tekisliklari bо‘ylab siljiydi, qalin yoriqlar va delaminatsiya yoriqlari paydo bо‘ladi, tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri tomning qatlamlari odatda alohida bloklarga bо‘linadi va quladi.
Konning ta’siri ostida kо‘tarilishni boshdan kechirgan tuproq jinslari ham harakatga keladi. Tuproqni kо‘tarish va uni ishlov berilmagan maydonga siqib chiqarish, toshni kо‘tarish uchun yukni olib tashlash va tosh massasida stresslarni qayta taqsimlash bilan izohlanadi.
О‘tkazish jarayonida tog‘ ‘jinslari hajmining о‘zgarishi yuz beradi: kо‘tarilgan (yо‘naltiruvchi) bosim zonasida tog‘ jinslari siqilib, bо‘shashish zonasida esa bо‘shashadi. Bо‘shashgan tosh, hajmi oshib borgan sari bо‘shliqni tо‘ldirib, tepadagi qatlamlarga suv hosil qiladi.
Tosh massasi va er yuzasining siljishini instrumental kuzatuvlar shuni kо‘rsatadiki, er osti qazib olish natijasida hosil bо‘lgan jinslar massasining о‘zgarishi va stres holatining о‘zgarishi ishlov berilgan maydonlarning о‘lchamidan bir necha baravar kо‘pdir.
Konning ta’siri ostida siljish yuz bergan tog‘ ‘massasining qismi, odatda, tog‘ jinslarining kо‘chishi mintaqasi, yer yuzasining tegishli qismi esa kо‘chish novi deb ataladi. О‘chirish naychasida L1 shakllanishining chо‘kishi bо‘yicha siljish va L2 qatlamining qо‘zg‘olonining yarim tо‘lqinli siljishi bilan ajralib turadi.
Yer yuzasidagi nuqtalarning siljishi turli ma’nolarga va yо‘nalishlarga ega bо‘lishi mumkin. Sirt nuqtasining siljish vektorining vertikal tarkibiy qismi quyilish deyiladi va  bilan belgilanadi. Shunga kо‘ra, gorizontal tarkibiy qismlarga gorizontal joy almashtirish deyiladi va oboznach (kesishish yо‘nalishi bо‘yicha) va , (ish tashlash yо‘nalishi bо‘yicha) degan ma’noni anglatadi.
Yer osti suvlarining vertikal uchastkalari zarbalar bо‘ylab va shakllanish zarbalari bо‘ylab yer yuzasiga maksimal tushish joylari orqali о‘tish joyi tubining asosiy bо‘limlari deb nomlanadi (34.1-rasm).


Shakl 34.1 Ish tashlash (a, c) va ish tashlash (b, d) bо‘yicha tugallanmagan (a, b) va tо‘liq ishlov berish (c, d) bilan almashtirish trubasining asosiy bо‘limlari.
1-mineral; 2- ishlangan bо‘sh joy; 3 - yon ishdan oldin er yuzasi; 4-muld siljishi;
5 "tekis tubi" bilan uchastka.


О‘chirish tubining chegaralari chegara burchaklari bilan belgilanadi. Bu ishlov beriladigan maydonga nisbatan tashqi burchaklar bо‘lib, ular trubaning asosiy bо‘limlari bо‘ylab gorizontal chiziq va chiziqlar orqali ishchi bо‘shliqning chegaralarini siljish maydonining chegara nuqtalari bilan bog‘laydigan chiziqlar (odatda 10-15 mm gacha tushadigan nuqtalar sifatida olinadi). Chegaraviy burchaklar o zarbasi, o ning tushishi va oro hosil bо‘lishi yoki rezervuarning kо‘tarilishi bilan ajralib turadi.
Foydali qazilmalar chegaralari va xavfli deformatsiyalar zonasining tashqi chegaralarini bog‘laydigan gorizontal chiziqlar va chiziqlar hosil bо‘lgan burchaklar burilish burchagi deyiladi. Ular chegara burchaklari bilan bir xil tarzda aniqlanadi (siljish trubasining asosiy bо‘limlari bо‘ylab vertikal qismlarda). Chegaraviy burchaklar singari, ular ham mos ravishda belgilanadi  - zarba bо‘yicha;  - tushish va  bо‘yicha - omonat kо‘tarilishiga kо‘ra. CHо‘kindilarda (,  va ) va chо‘kindilarda () harakatlanish burchaklarini ajrating.
О‘chirish burchaklari (, , ) ​​ham ajralib turadi - ishchi chegarani joyidan siljish pog‘onasi markazidan eng yaqin bо‘lgan yoriq bilan bog‘laydigan gorizontal chiziqlar va chiziqlar orqali siljish trubasining asosiy uchastkalari bо‘ylab vertikal uchastkalarda hosil bо‘lgan ishlov berilgan bо‘shliqqa tashqi burchaklar. Tо‘xtatish burchaklari, odatda, joy almashish burchagiga nisbatan 5 ÷ 10 °, lekin 90 ° dan oshmaydi.
Ishlab chiqarilgan bо‘shliqning о‘lchamlari va rivojlanish chuqurligining ma’lum bir nisbati bilan, siljish tubida yassi tub hosil bо‘ladi, ya’ni ma’lum bir qalinlikda va tushish burchagida (konlarda) mumkin bо‘lgan maksimal tushish joyi. Ushbu saytda harakatlar asosan bir xil. Kо‘chib yurish tubida yassi tubi paydo bо‘lgan sharoitlar, odatda er yuzining tо‘lin oy yoritilishi deb ataladi.
Yassi tubining chegaralari tо‘liq joy almashtirish burchaklari bilan aniqlanadi - 1, 2 va 3. Tugallanmagan ish bо‘lsa, maksimal tushish nuqtasi pozitsiyasi maksimal tushish burchagi by bilan belgilanadi.
2. Shift jarayonining parametrlari.
Tog‘ jinslarining deformatsiya darajasi va er yuzasi, rivojlanish intensivligi va deformatsiyalar va joy almashish chegaralari tarqalish jarayonining parametrlari deb ataladigan kо‘rsatkichlar bilan tavsiflanadi.
Yer yuzasini siljitish jarayonining asosiy parametrlari quyidagilardan iborat:
- siljish qolipining hajmi va joylashishini va uning xarakterli zonalarini aniqlaydigan burchaklar;
- maksimal siljishlar va deformatsiyalar qiymatlari;
- kо‘chirish jarayonining umumiy davomiyligi va xavfli deformatsiyalar davri.
О‘tkazish qudug‘ining о‘lchamlari va joylashishi o, o va o chegara burchaklari, tо‘liq joy almashtirish burchaklari ,1, complete2 va 3 burchaklari va maksimal joylashish burchagi by bilan belgilanadi.
О‘tkazish jarayonlarining umumiy davomiyligi qazib olish chuqurligiga, yuzning harakatlanish tezligiga, tosh massasining mexaniq xususiyatlariga, litologik va boshqa xususiyatlariga bog‘liq. Kо‘pgina hollarda, kо‘chirish jarayonining davomiyligi empirik tarzda aniqlanadi va amaldagi meyoriy hujjatlarda aniq konlarni о‘zlashtirish uchun odatiy sharoitlar uchun tuzilgan jadval kо‘rinishida beriladi.
3. Shift jarayonining rivojlanish xususiyatlari har xil turdagi omonatlar uchun. Kо‘chirish jarayonining tabiati va parametrlari asosan tosh massalarining tuzilishi va xususiyatlari bilan belgilanadi. Shu nuqtai nazardan, barcha omonat turlarini ikkita asosiy sinfga bо‘lish mumkin: - qatlamli strukturaning massivlari; - qatlamsiz massivlar.
Birinchi toifaga barcha kо‘mir va slanets konlari va 60% dan ortiq ma’dan konlari kiradi. О‘z navbatida, hosil bо‘lish shakllari va qatlamlarning tarqalish burchagiga qarab, ushbu sinfda tо‘rtta depozit guruhlari ajratilgan: • gorizontal va yumshoq choyshablar bilan; • eğimli va tik tо‘shak bilan; • buklangan choyshablar bilan; • о‘ziga xos choyshab bilan. Konlarning birinchi sinfi uchun kо‘chish jarayoni tо‘liq о‘rganildi va umuman olganda, rivojlangan makon atrofida tog‘ ‘jinslarining siljishi va deformatsiyasi jarayonlarining tabiati turlicha bо‘lgan bir nechta zonalar aniqlanishi mumkin (34.2-rasm).