Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti olmaliq filiali «konchilik ishi» kafedrasi

2. Tosh bosimining dinamik namoyishlari tasnifi.
Turli xil xususiyatlarga asoslangan tosh bosimining dinamik namoyon bо‘lishining bir nechta tasnifi taklif etiladi. Uchta tasnif eng kо‘p qiziqish uyg‘otadi. Birinchi tasniflash mexaniq va shkala bо‘yicha jinslar bosimining dinamik namoyon bо‘lishini ikki sinfga - mahalliy kelib chiqishi va mintaqaviy jinslarga oid tosh zarralariga bо‘lishni о‘z ichiga oladi.
Mahalliy tog‘ ‘zarbalari mikro-zarbalar va kon zarbalariga bо‘linadi, oldin ishlov berish konturida va ustunlarda о‘q otish, dinamik pichoqlash va peyeling. Ushbu tog‘ ‘ta’sirlari tog‘ jinslari massasi yaqinidagi hududda yoki umuman umuman mо‘rt sinish (yorilish) jarayonidir. Ularning sabablari tog‘ ‘jinslaridagi tabiiy zо‘riqishlar, geologik heterojenliklar, tozalash maydonchalari yoki yon atrofdagi kon ishlarining ta’siri, shuningdek seysmik tо‘lqinlar yoki tog‘ tektonik zarbalari va texnogen zilzilalar tufayli yuzaga kelgan stresslarning yuqori konsentratsiyasi.
Mikrozarba - bu jarayonni buzmasdan tog‘ konlari ichiga tog‘ ‘otilishi bilan ustun yoki tog‘ massasining bir qismini tezda yо‘q qilish. Tovush va silkinish changning paydo bо‘lishi bilan birga keladi.
Kon zarbasi - dastgohni yoki shaxtaning chet qismini qisqarishi, bu ruda (tosh) er osti koniga bо‘shatilishi, dastgohlar, mexanizmlar, jihozlarning buzilishi va texnologik jarayonning buzilishiga olib kelishi bilan namoyon bо‘ladi. Toshning zarbasi о‘tkir ovoz, massivning titragani, chang va havo tо‘lqinining paydo bо‘lishi bilan birga keladi.
Zarba xavfining hamroh bо‘lgan belgilari - bu otish, dinamik tog‘ jinsi bо‘lakchalarining ajralishi va qatlamcha holatda ajralish.
a) Otish - zarbaga о‘xshash tovush bilan har xil о‘lchamdagi tog‘ ‘plitalari tizmasidan otilib chiqish.
b) Dinamik tog‘ jinsi bо‘lakchalarining ajralishi - bu toshlarni otishga о‘xshash hodisa, ammo asta-sekin yoriqlar paydo bо‘lishi bilan. Dikişlarning shakllanishi va ajralishi uzoq vaqt qulab tushgandan keyin va muzdan tushgandan keyin sodir bо‘ladi, zarbalar va о‘qqa о‘xshash tovushlar hamroh bо‘ladi. Ushbu hodisa kо‘pincha buzilmaydigan massiv bо‘ylab sodir bо‘ladi va sinish va tabakalanish bilan bevosita bog‘liq emas, natijada paydo bо‘lgan plitalar chiqish konturining shaklini takrorlaydi.
v) Qatlamcha holatda ajralish - tog‘ ‘jinslarining asta-sekin yо‘q bо‘lib ketishi va tashqi qatlam yuzasida alohida plitalarga bо‘linishi, plitalarning tozalanishi sababli, peyeling joylari doimo "yangi" (chang emas) kо‘rinadi.
Ular natijasida vujudga kelgan tog‘ ‘jinslarini vayron qilish uchun hududiy ahamiyatga ega bо‘lgan tosh zarbalari silkinishlar, tog‘ tektonik zarbalari va texnogen zilzilalarga bо‘linadi.
Ushbu turdagi tog‘ ‘ta’siridan oldin tog‘ jinslarining seysmikligi oshib boradi (о‘rmonlar) va asosiy voqeadan sо‘ng (seysmik voqealar ketma-ketligi) ushbu hududda seysmikning uzoq vaqt saqlanib qolishi kuzatilmoqda. Boshlanish ommaviy portlashlar ta’siri ostida sodir bо‘lishi mumkin. Fizik nuqtai nazardan, bu blok chegarasi bо‘ylab harakatlanishning buzilishi yoki tektonik bloklarning bir-biriga nisbatan keskin harakati yoki bu bloklar ichidagi yangi yoriqning kо‘chkiga о‘xshash о‘sishi.
Ushbu hodisalarning sabablari katta tosh massalarini qazish va boshqa joyga kо‘chirish va boshqa uzoq muddatli texnologik ta’sirlar tufayli stressni katta maydonlarda qayta taqsimlashdir.
Natijada, massivni tashkil etuvchi yirik tektonik bloklar muvozanatlanmagan yoki tozalash blokining bо‘sh joyida yangi yoriq paydo bо‘lishi yoki yaqin joylashgan geologik buzilishlar, qо‘shni tozalash maydonchalari yoki tozalash maydoni va geologik bezovtalik о‘rtasida tо‘siq ochilsa, bloklarning о‘zlari ham yо‘q qilinadi.
a) Impuls - tog‘ ‘jinslarini shaxtaga uloqtirmasdan yoriq о‘sishi kо‘rinishidagi massiv tubidagi tog‘larning tezda yо‘q qilinishi. Jag‘ chayqalganda, tosh massasining ovozi va titrashi sodir bо‘ladi. Ehtimol, beton qoplamada yoriqlar paydo bо‘lishi va chiqish pallasida mahalliy pinlarning qulashi. Agar tog‘-kon mashinasining ishchi tanasi, masalan, kesish dastgohi yoki bir oz burg‘ulash moslamasi ishlamay qolsa, u о‘zini xuddi asbobni itarish kabi his qiladi.
b) kon-tektonik zarba - tektonik buzilish yoki tosh massivida katta yoriq paydo bо‘lishi natijasida tezkor tosh harakati. Seysmik ta’siri konning ishchi konturidagi tog‘ ‘jinslarining zarbalari, tog‘ tushishi, qulab tushadigan pinalar, katta maydonda yoki bir-biridan uzoqda joylashgan ishlov beriladigan qismlarning ustunlarida va ustunlarida vayron bо‘lishiga olib keladigan tayanch sinish tizimlarini shakllantirishni о‘z ichiga oladi. Tog‘li tektonik ta’sir massivning kuchli chayqalishi, о‘tkir tovush va ba’zan kon ishlarida chang va havo tо‘lqinlarining paydo bо‘lishi bilan birga bо‘lishi mumkin.
V) texnogen zilzila - tektonik buzilish yoki tosh massividagi katta yoriqning paydo bо‘lishi, shu jumladan qо‘llab-quvvatlovchi sinish tizimlarini shakllantirish natijasida toshlarning tezkor harakati. Fenomenning о‘zi yoki uning seysmik ta’siri tog‘ ‘zarbalari, tog‘ toshlari, qulagan pinlar, ustunlar va tayanchlarning vayron bо‘lishi, er osti kon ishlarida katta maydonlarda tuproqning kо‘payishi, shuningdek er yuzasida vayronagarchilik va vayronagarchiliklar kо‘rinishida kon ishlarining konturidagi tog‘ ‘jinslarining mо‘rt qirilishiga olib keladi. Odam tomonidan qilingan zilzila massiv va sirtning kuchli chayqalishi, о‘tkir ovoz yoki hum bilan birga keladi.
Yana bir tasniflash energiya bosimiga qarab tosh bosimining dinamik namoyon bо‘lishining har xil sinflarini ajratib olish imkonini beradi - ajratilgan seysmik energiya miqdori va shunga mos ravishda minerallar va tog‘ ‘jinslari, tayanchlar, jihozlar va hokazolarni yо‘q qilish darajasi va hajmi. Energiya xususiyatiga kо‘ra dinamik namoyishlar olti sinfini ajratish tavsiya etiladi:
Dinamik namoyon bо‘lishlarning energiya xususiyatlari jinslarning bosimi
Jadval-33.1

Sinf jinslar bosimining dinamik namoyishlari	Seysmik yenergiya J	Yepisentrning seysmik darajasi, nuqtasi
Mikrozarbalar	10	1
Sust kon zarbalari	10 - 10^2	1 - 2
О‘rta kon zarbalari	10^2 - 10^4	2 - 3.5
Kuchli kon zarbalari	10^4 - 10^5	3.5 - 5
Talofatli (о‘ta kuchli) kon zarbalari	10^5 - 10^9
Texnogen zilzilalar	10^9

Uchinchi tasnifda tog‘ ‘bosimining dinamik namoyishlari turlari topologik mezon bilan ajralib turadi - ruda tanasi, yotqiziq yoki tog‘ jinslarining yuklanish sharoitlarini, xususan, mos yozuvlar bosimi ta’siri tufayli xarakterlovchi dinamik namoyishlar paydo bо‘lish joyi. Bu erda tosh zarbalari ustunlarda, massivning chet qismlarida, minerallar bilan kesishgan va dala ishlarida, shuningdek, tektonik buzilishlar bilan bog‘liq bо‘lgan tog‘ ‘-tektonik zarbalar bilan ajralib turadi.
Konning, tumanning yoki havzaning о‘ziga xos sharoitida jinslar bosimining dinamik namoyon bо‘lishi holatlarini tahlil qilib, ularning turini, energiya sinfini va topologik kо‘rinishini aniqlaydi va ularni oldini olish, oldini olish yoki lokalizatsiya qilish bо‘yicha chora-tadbirlar majmui.