Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti olmaliq filiali «konchilik ishi» kafedrasi

31-MA’RUZA


LAVALARDAGI BEVOSITA TOMNING TURG‘UNLIGI.


Reja:
1. Kо‘mirli vulqonlar bevosita tomi tо‘g‘risidagi umumiy ma’lumotlar.
2. Bevosita tomning turg‘unligi haqida tushuncha.
3. Tom noturg‘unligining vulqondagi texnologik jarayonlarga ta’siri.
4. Tomning turg‘unligini oshirish usullari.

Tozalash zaboylarining kompleksli-mexanizatsiyalashtirish ishlarini tamokillashtirishning asosiy muammosi - zaboy osti bо‘shliqdagi tomning turg‘unligini ta’minlashdan iborat.

Kompleksli mexanizatsiyalangan mahkamlagichlar о‘zgaruvchan kon-geologik sharoitlariga о‘ta past moslashuvchanlikka ega. Mexanizatsiyalangan mahkamlagichlarning ish qobiliyatini oshirish borasidagi barcha tadbirlar mahkamlagichlarni mexaniqaviy va kinematik tarzda mustahkamlashga yо‘naltirilgan. Odatda, natijada mexanizatsiyalangan mahkamlagichlarning metall sig‘imliligini oshirishga turg‘un tendensiyalar kuzatiladi, bu esa uning konstruksiyasini qimmatlashtirib va uni boshqarishni murakkablashtirib yuboradi.
Shu bilan birgalikda, о‘yilgan bо‘shliqdagi jinslar vayron bо‘lgan vaqtda mahkamlagichga bevosita (dinamik) ta’sir kо‘rsatmasdan, vulqondagi kо‘mirni о‘yish texnologik jarayonining deyarli barcha bosqichlarini bajarishni murakkablashtiradi yoki bunga imkoniyat bermaydi.
Uyum hosil bо‘lishi natijasida kon ishchilarining jarohatlanish xavfi ortadi, zaboy oldi bо‘shlig‘i tо‘silib qoladi, suvsizlanish tufayli foydali qazilmaning sifati pasayadi. Jinslar vayron bо‘ladigan uchast kalarda tomda bо‘shliq hosil qiladi, bu esa mahkamlagich seksiyalarini harakatlanishini murakkablashtiradi.
Iozalash ishlarini olib borish va kon bosimni boshqarish amaliyotida kо‘mir qatlami ustida joylashgan jinslarning butun qalinligi shartli ravishda bevosita va asosiy tomga ajratiladi. Bunday ajratishning mezonlari tomni chegaraviy turg‘un yalang‘ochlash maydonining о‘lchamlari, tomda jinsli qatlam vayron bо‘lib iushadigan bо‘laklarning (bloklarning) о‘rtacha о‘lchamlari sanaladi.
Bevosita tomning holati us kunalarning butun majmuasining mashinalari va mexanizmlarining ish qobiliyatiga ta’sir qiladi va bunda miqdori y va sifati jihatidan asosiy tomning taxsiridan farq qiladi. Ushbu farqlar quyidagilardan iborat:
1) bevosita tomning vayron bо‘lish qadami belgilangan vayrona rejimida asosiy tomning vayronasining 0,1-0,3 qadamini tashkil etadi;
2) asosiy tomning о‘yiq oldi mahkamlagichiga tqulab tushadigan bloklari va osilib turadigan konsollar tomonidan statik bosim, bevosita tom bilan shakllantiriladigan bosimga qaraganda 1,2-3 martaga yuqori;
3) asosiy tom bloklarini tushirish jarayonida о‘yiq oldi mahkamlagichiga dinamik kuchlanmalarni shaklantirish mumkin, va bu gidravlik tizimning yoki mahkamlagich seksiyalarining о‘z konstrusiyasini shikastlanishiga olib keladi;
4) osilib turadigan konsollarning, avvalom bor vayron о‘ladigan tomning nisbatan katta о‘lchamlari kо‘mirli qatlamining chetki qismidagi va jinslar sohasi, ya’ni chetki zona qatlamining chetki qismiga tutashib ketuvchi tirgakli bosimi sezilarli konsentratsiyalarining shakllanishini belgilab beradi. Bunda qatlamning chetki qismi vayron bо‘ladi, kо‘mir siqimi hosil bо‘ladi. Shu bilan birga, kо‘mir qatlamining kо‘tarib turuvchi tirgak sifatida vayron bо‘lishi jinslarning pastki, ancha zaif qatlamlarining oshirilgan tushishiga olib keladi. Natijadla bevosita tom, ushlab turilmaydiganbо‘shliqda va tayanch bosimi konsentratsiyasi yuqori bо‘lgan zonada siqishdan о‘yiq oldidagi qatlamlarning egilishidan tekisliklar bо‘ylab qatlamlanishi buziladi.
Qatlamdagi siqimning rivojlanishi va о‘yiq oldidagi bо‘shliqda tomning tushish jarayonlari tirgak-kо‘mirli о‘yiq hoshiyasi ustidagi tayanch bosimi konsentratsiyasining sekin-asta oshib borishidan farqli ravishda tezroq sodir bо‘ladi. Ushbu farq bevosita tomning mayda tuzilishli vayron bо‘lishining о‘ziga xos shaklini va asosiy tomning yirik tuzilishgi shaklini belgilab beradi.
Bevosita tomning turg‘unligi tushunchasi. Guk tomonidan kiritilgan turg‘unlik bо‘yicha umumfizikaviy tushunchasini, qandaydir konstruksiyaning tashqi ta’sir kuchlari ostida о‘z holatini saqlab qolish qobiliyati kabi ta’riflash mumkin.
Kon texnikasi amaliyotida bevosita tomning turg‘unligi zaboy oldi bо‘shlig‘ida tomning yalag‘ochlanish maydoni о‘lchamining vazifasi sifatidi belgilanadi.
Bunday yondoshuv asosida dastlab birinchilardan, keyinchalik esa keng tarqalgan tasniflardan bо‘lgan - 1-jadvalda tasvirlangan yon tomonlama jinslar tasnifi ishlab chiqilgan (VUGI).
hozirgi vaqtda qо‘llanilayotgan bevosita tomning turg‘unligi bо‘yicha tasnifi asosan S.T. Kuznetsova tomonidan ishlab chiqilgan va tomning turg‘unligini pasaytirish uchastkalarida qо‘shimcha mahkamlagichning (tortgichning) zichligini tanlash uchun mо‘ljallangan:
1 turkum–о‘ta noturg‘un tomlar. Deyarli har safar ochilgandan sо‘ng vayron bо‘ladi. 6 m² [(1,4÷2,0)3 m]gacha maydondagi ochilishlar 5 daqiqadan ortiq bо‘lmagan vaqt davomida turg‘un bо‘ladi. 80-100% tom tortgichi qо‘llaniladi.
2 turkum –noturg‘un tomlar. 20 daqiqaga davomida 8 m² [1,4÷2,0)·4 m] gacha yalang‘ochlanishga ruxsat etiladi. Tomning tortgichi 60-70 dan 100%gacha.

Yon tomonlama jinslarning tasniflanishi

Jinslarning turkumi	Tom jinslarining tavsifi	Tuproqli jinslarning tavsifi	Tavsiya etiladigan tomni boshqarish usuli
1.	Bevosita tomda oson vayron bо‘ladigan jinslar joylashadi. (Bir yoki bir necha qatlamlardan, pachkalardan iborat bо‘lgan) ushbu jinsning quvvati qazib olinayotgan kо‘mir qatlamining 6-8-karra quvvatidan kam emas.	О‘rtacha turg‘unlikdagi	Tо‘liq vayron bо‘lish
2.	Bevosita tomda quvvati qazib olinayotgan kо‘mir qatlamining 6-8-karra quvvatidan kam bо‘lmagan oson vayron bо‘ladigan jinslar joylashadi; asosiy tomda qiyin vayron bо‘ladigan jins faqat tozalash ishlari surilgandan va tomning sezilarli qismi ochilgandan sо‘ng biroz vaqt о‘tgandan sо‘ng vayron bо‘ladi.	Xuddi shunday	Qisman vayron bо‘lish
3. 4.	Bevosita tomda qiyin vayron bо‘ladiganjinsning ancha yoki biroz kuchli qatlami joylashadi, alohida hollarda bevosita tom bо‘lmaydi va qatlam ostida sezilarli maydonda ochilishimumkin bо‘lgan asosiy tom joylashadi Bevosita tomda sezilarli uzilishlarsiz va yoriqlarsiz ohista tushish qobiliyatiga ega bо‘lgan jinslar joylashadi (qatlamning quvvati 0,8-1 m.gacha bо‘lganda)	Har qanday turg‘unlikdagi Shishib qoladigan	Qisman bostirish Ohista tushirish

3 turkum– о‘rtacha turg‘unlikka ega bо‘lgan tom. 20 daqiqadan boshlab to 2 soatgacha vaqt davomida 8dan 50m² [(1,4÷2)25 m]gacha ochilishga ruxsat etiladi. Tomning tortilishi 40 dan to 60÷70%gacha.
4 turkum–turg‘un tomlar. 50 m² [(1,4÷2)25 m] ochilishlar 2 soatdan kam bо‘lmagan vaqt davomida turg‘un bо‘ladi. Tomni tortib bog‘lash faqat yoriqlar va darzlarda qо‘llaniladi.
5 turkum – о‘ta turg‘un tom. 3-4 soat davomida zaboyning butun uzunligi (80-120m) bо‘ylab 1,2-1,5 m kenglikdagi ochilishlarga ruxsat etiladi. Tomni tortib bog‘lash faqat yoriqlar va darzlarda ruxsat etiladi.
Keltirilib о‘tilgan tasniflash asosiga tomning zaboy oldi bо‘shliqdagi holatining texnologik alomatlari qо‘yilgan, bu esa undan amaliyotda foydalanish imkoniyatini beradi.
Zaboy oldi bо‘shlig‘ida tomning turg‘unligini quyidagi ttarzda ta’riflash mumkin: tozalash lahimi tomining turg‘unligi – bu zaboy yuzasidan boshlab to zaboy oldi mahkamlagichi ustunlarining birinchi qatorigacha jinslar pastqi qatlamining о‘zining yaxlitligini saqlab qola olish qobiliyatidir.
Bu ma’noda turg‘unlik - shartli meyorlanadigan vaqt davomida buzilmagan holatini saqlab turuvchi tom maydoni bilan aniqlanadi.
Ma’lum sharoitlarda kо‘mirni joylashtiruvchi massiv tabiiy yoriqlilik deb ataladigan rivojlangan tizimga ega. Kon ishlari yoki kon ishlarining tahlil qilinayotgan aniq turining ta’sirisiz tog‘ jinslarida yuzaga keladigan yoriq tabiiy yuzaga kelgan yoriqlar deb ataladi.
Mavjudot sifatida tkо‘rib chiqiladigan tabiiy yoriqlilik bilan tozalash lahimi tomning turg‘unligiga nisbatan esa, о‘zining tozalash lahimli kelib chiqishiga yoki undagi bevosita jarayonning kelib chiqishiga bog‘liq bо‘lmagan barcha yoriqlar yoki yoriqlar tizimiga aytiladi.
Tozalash о‘ymalari jarayonlari ta’siri ostida yon tomonlama jinslarda hosil bо‘ladigan barcha yoriqlar yoki yoriqlar tizimi, texnologik yoki ekspluatatsion yoriqlilik deb ataladi.
Zaboy oldi bо‘shlig‘ida tomning turg‘unligi tabiiy va ekspluatatsion yoriqlilikning birlashishi bilan aniqlanadi. Tomdagi jinsli qatlamlarning vayron bо‘lish shakli yoriqlilikning ustuvor tipi bilan (boshqa teng sharoitlarda) aniqlanadi.
Tomning turg‘unligini ishonchli baholash uchun dyoriqlilik parametrlarini bilish shart.
Tabiiy yoriqlilikni о‘yish uchastkasini tayyorlash bosqichida bilish mumkin. Yoriqlar sodir bо‘lish tabiati ular ta’riflangandan sо‘ng baholash о‘ta murakkabdir. Tabiiy yoriqlilik parchalanish, tektonik yoriqlilikni о‘z ichiga oladi. Qazish tizimini, mahkamlagich tipini, tomni boshqarish usulini tabiiy yoriqlilikisobi asosida tanlash mumkin.
Yekspluatatsion yoriqlilik kо‘mir qatlami va tabiiy kelib chiqishga ega bо‘lgan yoriqlar tizimi bilan zaiflashgan yon tomonlama jinslarning о‘zaro munosabati jarayonida shakllanadi. Kon massivida harakatlanayotgan zaboy atrofida tog‘ jinslari bukilish, siqilish va chо‘zilishning belgilarini о‘zgartiruvchi kuchlanishlariga duchor bо‘ladi. CHо‘kindili kelib chiqishga ega bо‘lgan tog‘ jinslari chо‘zilganda unchalik mustahkam emas va siqilganda ancha mustahkam bо‘ladi.
Deformatsiyalash jarayonida tog‘ jinslari dastlab qatlamlanib bukiladi. Bunda bukiladigan jinsli qatlamning ustki qismida chо‘ziluvchan, pastki qismida esa – siqiluvchan kuchlanishlar yuzaga keladi. Tabiiy kelib chiqishga ega bо‘lgan, odatda qatlamlanishga normal yо‘nalishda bо‘lgan yoriqlarning ochilishi va о‘sishi sodir bо‘ladi. Yoriqlarning natija beruvchi tizimlaridan foydalanib bо‘lingan bо‘ladi. Jinsli qatlamlarning bunday buzib yuboradigan deformatsiyalarining vayron bо‘lishini qatlamlarning bukilish mustahkamligini oshirish yoki bukilgan tilni kamaytirish yо‘li bilan bartaraf etish mumkin. Bukilish mustahkamligi qatlamlarni ankerlash yoki kimyoviy tarzda mustahkamlash yо‘li bilan kattalashtiriladi.
Ustunli bosim zonasida jinsli qatlamlar qatlamlanishga normal siqilishga duchor bо‘ladi. Bunda tabiiy yoriqlilik tizimlari ham qatlamlanishga normal rivojlanib boradi. Alohida yopiq yoriqlar, о‘qli yoriqlilik deb ataladigan ekspluatatsion yoriqlilik tizimlarini shakllantirish, kattaroq asosiy kuchlanashlarga parallel tarzda rivojlanadi. Yuzaga keladigan yoriqlar tiplarining turli-tumanliligi tom qulab iushadigan bо‘laklar va bloklar turli-tuman shakllarining natijasi sanaladi.
Umumiy kо‘rinishda yoriqlarning barcha tiplarini, sxematik shaklda namoyon etgan holda uch guruhga ajratish mumkin (31.1-rasm):

1 2 3 7 9

11






4 5 6 8 10

31.1-rasm. Bevosita tom yoriqlarining tiplari.

1-Parallel qatlamlanuvchi; 2-Qatlamlanishga normal; 3-Zaboyga nishabli qatlamlanishga egri chiziqli; 4-Zaboydan nishabli qatlamlanishga egri chiziqli;
5-Qatlamlanishga parallellari bilan birgalikda qatlamlanishga normal va egri chiziqli; 6-Qatlamlanishga normal va egri chiziqlar; 7-Yopinib turuvchilar;
8-Qatlamlanishgaparallel va egri chiziqli; 9-Pona hosil qiluvchi;
10- Qatlamlanishga parallel va egri chiziqlar bilan birlashganda pona hosil qiluvchi; 11- bittalik yopinib turuvchi yoriqlar.

Vulqon bо‘ylab tomning turg‘unligi miqdoriy ravishda: ag‘darma hosil bо‘lish koyeffitsiyenti bilanbaholanadi

yoki ,
bundaS₀- zaboy oldi bо‘shlig‘ining maydoni bо‘lib, bu erda tomning qulashi (ag‘darma hosil bо‘lishi) qayd etiladi), m²; ∑S_V- zaboy oldi bо‘shlig‘idagi ag‘darmalarning umumiy maydoni, m²; ∑V_V– ag‘darma hosil bо‘lishida hosil bо‘ladigan jinslarning umumiy hajmi, m³;
pog‘ona hosil bо‘lish (yoriq hosil bо‘lish) koyeffitsiyenti bilan
,
bundal_u– pog‘onali zaboy oldi bо‘shlig‘i uchastkasidagi pog‘onalarning (yoriqlarning) umumiy uzunligi, m; - pog‘onaning (yoriqning) о‘rtacha balandligi, m; m_pl- kо‘mir qatlamining chirib olinadigan quvvati, m; tomning darzlanish koyeffitsiyenti bilan

bunda ∑l_T- yoriqlar bilan qamrab olingan zaboy oldi bо‘shlig‘i uchastkasidagi kо‘rinib turadigan yoriqlarning umumiyt uzunligi, m.
Tom noturg‘unligining vulqondagi texnologik jarayonlarga ta’siri. Turg‘un tom uchastkalarida qо‘shimcha tomni о‘rnatish zarurati vulqondagi mahkamlagich tezligini pasaytirishga olib keladi. Bunda kompleksli-mexanizatsiyalashgan tozalash zaboylarining ishiga katta ta’sir kо‘rsatadi. Mexanizatsiyalashgan komplekslarning tomning noturg‘unligiga ta’sirchanligining asosiy sababi – mexanizatsiyalangan mahkamlagichlarning kon-geologik sharoitlarning о‘zgarishiga past moslashishidan iborat: mexanizatsiyalangan komplekslarning kо‘plab tiplari о‘rtacha turg‘unlikdagi va bevosita turg‘un tom sharoitlarida ishlash uchun yaratilgan.
Usuliga, mahkamlash tezligining pasayishiga, ya’ni seksiyalarning zaboy bо‘ylab harakatlanishiga qarab tomning turg‘unligini ta’minlash turlicha bо‘lishi mumkin. Masalan,krepleniya 2-2,5 m/daq. Tezliklar bilan, yog‘och arralar bilan 60% tortiladigan MK va OKP tipidagi mahkamlagichlardan foydalangan hollarda, mahkamlagichning tezligi 1,5 m/daq.gacha tushib ketishi mumkin.
Mahkamlagiya tezligini о‘rtacha pasaytirish 34% etishi mumkin. Mahkamlash tezligi mahkamlagich bо‘yicha ishchilar sonining ortishi bilan kompensatsiya qilinishi mumkin.
Tomning turg‘unligini oshirish.Tomning turg‘unligini oshirish usullari zaboy oldi bо‘shlig‘ida jinslarning qulashi tufayli yuzaga kelgan sabablarga muvofiq tanlanishi kerak.Ag‘darma hosil bо‘lishiga olib keladigan sabablarni bartaraf etishga yо‘naltirigan texnologik teshiklar va profilaktik usullarni ancha samarali deb hisoblash kerak.
Biroq har qanday holatda ham ag‘darma hosil bо‘lishiga qvarshi kurashishning aniq usulini tanlash tozalash zaboyining imkon qadar maksimal tarzda samarali ishlashini ta’minlab berishi kerak.
Shaxta sharoitlarida tomning turg‘unligini oshirishning quyidag turli-tuman usullari qо‘llaniladi:yegallash kengligining pasayishi; tomni yog‘och bilan tortish; ilgarilab ketuvchi mahkamlagich; mexaniqaviy ankerlash; kimyoviy ankerlash, kimyoviy mustahkamlash; mahkamlagichni raspor bilan boshqarish; vulqonning harakatlanish yо‘naligini о‘zgartirish; kо‘mir pachkasini qoldirish; tomni bо‘shashtirish.