Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti «elektronika va avtomatika» fakulteti «ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish» kafedrasi

Moddalar sarfni o'lchash usullari tahlili

Biror kattalikni o'lchash - uni birlik sifatida qabul qilingan shunga o'xshash boshqa kattalik bilan taqqoslash demakdir.

Natijalar olish usuli bo'yicha o'lchashlar bevosita, bilvosita to'plamli va birgalikda o'lchash turlariga ajratiladi.

Bevosita o'lchashda o'lchanadigan kattalik bevosita o'lchaydigan asbob ko'rsatkichi bo'yicha yoki o'lchash vositasi orqali aniqlanadi (masalan, haroratni termometr yordamida o'lchash, uzunlik ni lineyka yordamida o'lchash)

Bilvosita o'lchashda aniqlanayotgan kattalik u bilan funksional bog'langan bir nechta kattaliklarni o'lchash orqali topiladi va funksional bog'langan tenglamalar yechiladi. Masalan (bir jinsli jism zichligini uning massa va geometrik razmerlari orqali aniqlash)

To'plamli o'lchashda aniqlanayotgan kattalik tenglamalar sistemasini yechish orqali topiladi. Ko'rinishi aniq bo'lgan tenglamalar sistemasiga kiritiladigan kattaliklarni qiymati bevosita o'lchash orqali aniqlanadi (masalan, issiqlikdan chiziqli kengayish koeffitsenti).

Birgalikda o'lchash. Ikki yoki bir nechta har xil kattaliklar bir vaqtda o'rtalaridagi bog'lanishni aniqlash orqali topiladi (masalan, gaz havo sarfi muvofiqligini o'lchash).

Birgalikda va to'plamli o'lchash asosan ilmiy tadqiqot ishlarini bajarishda qo'llaniladi.

Bevosita o'lchash quyidagi o'lchash usullari yordamida olib boriladi.

1. Bevosita baholash usuli.

   
   

2. Differensial usul.

   
   

3. Kompensatsion yoki nolga keltirish usuli.

   
   

4. Solishtirish usuli.

   
   

Bevosita baholash usuli o'lchanadigan kattalikni bevosita o'lchash asbobini chiqish signaliga aylantirishga asoslangan. Bu usul oddiy va tezkorligi bilan sanoat o'lchov asboblariga keng tarqalgan (masalan, stol uzunligini lineyka yordamida o'lchash, bosimni manometr bilan o'lchash).

Differensial usulda o'lchanadigan kattalik boshqa aniq kattalik bilan tenglashtirizib o'rtasidagi farq o'lchanadi. Bu usul moddalarni tarkibi va xossalarni o'lchashda ishlatiladi.
Solishtirish usulida o'lchanadigan kattalik va o'lchash vositasi bir vaqtda solishtirish asbobiga ta'sir qilib, o'rtasidagi bog'liqlik aniqlanadi (masalan, avtomatik tarozilar).

Kompensatsion usulda o'lchanadigan kattalik va aniq kattalik bir - biri bilan solishtirilib, o'rtasidagi farqi nolga keltiriladi (masalan, avtomatik muvozanat ko'priklar va avtomatik potensiometrlar).

Modda miqdori hisobi bilan bog‟liq o‟lchashlarda muhim tushunchalar, bu moddaning sarfi va miqdoridir.
Sarf, bu ma„lum moddaning miqdori vaqt birligida quvo‟rning o‟tkazgich kesimidan o‟tishini ifodalaydi. Sarf ikki turga bo‟linadi: hajmiy sarf va massaviy sarf.
Hajmiy sarf Q_h (м³/сек), (м³/соат) va boshqalar bilan o‟lchanadi.
Massaviy sarf Q_m (kg/s), (kg/soat), (tonna/soat) va boshqalar bilan o‟lchanadi. Massaviy sarf birliklari hajmiy sarf birliklariga qaraganda tuliqroq ma„lumot berishi
mumkin, chunki moddaning hajmi ayniqsa, gazlarning bosim va haroratiga ko‟p darajada bog‟liq bo‟ladi.

Standartlarga binoan, moddaning sarfini o‟lchash uchun ishlatiladigan o‟lchash asbobi sarf o‟lchagich, moddaning miqdorini o‟lchash uchun esa miqdor hisoblagich atamasi qo‟llaniladi.

Sarf o‟lchagichlarning eng ko‟p tarqalgan quyidagi turlari mavjud:

1. 
   Bosim farqlari o‟zgaruvchan sarf o‟lchagichlar.
   

2. 
   Bosim farqlari o‟zgarmas sarf o‟lchagichlar.
   

3. 
   Tezlik bosimli sarf o‟lchagichlar.
   

4. 
   O‟zgaruvchan satxli sarf o‟lchagichlar.
   

5. 
   Induksion sarf o‟lchagichlar.
   

6. 
   Ultratovushli sarf o‟lchagichlar.
   

7. 
   Kalorimetrik sarf o‟lchagichlar.
   

8. 
   Ionizatsion sarf o‟lchagichlar.
   

Miqdor hisoblagichlar o‟lchash usuliga ko‟ra quyidagi guruxlarga bo‟linadi:
1. Hajm hisoblagichlar.

2. 
   Tezlik hisoblagichlar.
   

3. 
   Vazn hisoblagichlar.
   

O‟lchanayotgan moddaning turiga ko‟ra sarf o‟lchagichlar mazut, bug‟, gaz va xokazolarni o‟lchagichlarga bo‟linadi.