Ислом каримов номидаги тошкент давлат техника университети

2-илова


Инспекция назоратини ўтказиш
схемаси

Босқичлар	Субьектлар	Тадбирлар	Бажариш муддатлари
1-босқич	Аккредитация маркази	Инспекция назорати ўтказишнинг режа-жадвали асосида: Бахолаш гурухи таркибини ва инспекция назоратини ўтказиш муддатларини кўрсатган холда буйруқ тузади; инспекция назоратини ўтказиш режасини тасдиқлайди	Режа-жадвалга мувофиқ
2-босқич	Баҳолаш гурухи	Жойнинг ўзида бахолайди ва натижалар бўйича бахолаш тўғрисидаги хисоботни расмийлаштиради. Хисоботни аккредитация комиссияси мажлисида кўриб чиқиш учун Марказга беради.	10 иш куни мобайнида 3 иш куни мобайнида
3-босқич	Аккредитация маркази	Тегишли қарор қабул қилиш учун бахолаш натижалари аккредитация комиссиясининг мажлисида кўриб чиқилишини таьминлайди. Аккредитация комиссиясининг қарори аккредитация обьектига етказилади.	1. 5 иш куни мобайнида 1 иш куни мобайнида

Назорат саволлари:

5. 
   Аккредитация талаблари ва шартлари нималардан иборат?
   
6. 
   Аккредитация ўтказиш кетма-кетлиги.
   
7. 
   Инспекцион назорат ўтказиш тартиби.
   
8. 
   Аккредитация гувоҳномасини расмийлаштириш тартиби.
   

14- амалий машғулот
“Ўлчаш воситаларини хатоликлари” мавзусида масалалар ишлаш
1. Унинг номинал аниқлиги  хатолик билан баҳоланадиган А ишчи прибор унинг номинал аниқлиги  хатолик билан баҳоланадиган М намунавий прибор билан қиёсланмоқда. М намунавий прибор унинг аниқлиги  хатолик билан баҳоланадиган Е эталон бўйича қиёсланган.
Q катталикни ўлчаш натижаси учун ифодани тузатма тушунчасидан фойдаланиш билан оласиз.
Жавоб: Q ни ўлчаш А приборнинг у хусусий ҳолларда нолга тенг бўлиши мумкин бўлган  тузатмани қўшиш билан  кўрсатишини олишга келтирилади,  тузатма ўз навбатида хатолик билан аниқланган, яъни , бу катталикларнинг ҳар бири ± ; ± ; ± мос келувчи хатоликлар билан характерланади.
тузатма А приборнинг кўрсатишини ҳақиқий қиймат – М намунавий приборнинг  кўрсатиши билан солиштириш йўли билан топилади. Бу солиштиришнинг аниқлиги  хатолик билан характерланади (қиёслаш услубининг аниқлиги билан). Тузатманинг таърифига кўра

хатоликлар:± ; ± ;±
Ҳақиқий қиймат ёки М намунавий приборнинг кўрсатиши

хатоликлар ± ; ± ; ± 
М намунавий приборни Е эталон бўйича қиёслаш йўли билан аниқланадиган тузатма

хатоликлар: ±; ±  ; ±  ,
бунда Е – ўлчанадиган катталикнинг энг юқори аниқликдаги эталон билан аниқланадиган ҳақиқий қиймати.
Юқорида келтирилган боғланишлардан фойдаланиш билан қуйидаги тенгламани оламиз:

хатоликлар: ± ; ±  ; ±  ; ± ; ±
Шундан келиб чиққан ҳолда, Q = E
Бу тенглама баъзан амалий метрологиянинг асосий тенгламаси деб аталади. У ҳар қандай ўлчашнинг аниқлиги охир-оқибатда эталон билан солиштириш билан баҳоланишини кўрсатади. Бундай солиштиришсиз ўлчаш ўз маъносини йўқотади, қиёсланмаган прибордан фойдаланиш мумкин эмас.
2. Нима учун аксарият ўлчаш воситаларини қиёслашда намунавий приборнинг хатолиги ва қиёсланадиган приборнинг хатолигининг 1/3 сифатидаги нисбати қабул қилинади деб ҳисобланади?
Жавоб: 1.25 масалада қабул қилинган белгилашлар ва унинг жавобида келтирилган боғланишлардан фойдаланиш билан шуни тасдиқлаш мумкинки, Q ни ўлчаш аниқлиги А приборнинг амалдаги ўлчаш аниқлиги билан бир хил ва  хатолик билан баҳоланади:


 боғланишлардан

±; ±  ; ±  + ± 
эканлиги келиб чиқади.
Бундан кўриниб турибдики, қиёсланадиган А приборнинг аниқлигини белгилайдиган хатолик намунавий М приборнинг амалдаги хатолигини белгилайдиган хатоликдан қиёсланадиган приборнинг номинал аниқлигини белгилайдиган хатоликка ва А приборни қиёслашда кўрсатиш аниқлигини белгилайдиган хатоликка боғлиқ бўлади, бу хатолик қиёслашнинг ҳар қандай услубида ҳам унинг номинал аниқлигидан ошиқ бўлиши мумкин эмас, яъни
Олдин келтирилган формулалар асосида қуйидагини ёзишимиз мумкин:

Хатолик одатда иккитадан ошиқ бўлмаган сонлар билан белгиланиши ва бунда иккинчи сон тахминий бўлиши сабабли М намунавий приборнинг ноаниқлиги А қиёсланадиган приборнинг аниқлигини пасайтириб юбормаслиги учун

бўлиши зарур, ёки худди шунинг ўзи

Бу ҳолда илдиз остидаги  қийматни учун умумий ифодада ҳисобга олмаслигимиз мумкин, яъни

Бу шуни билдирадики, ҳатто энг яхши шароитларда ҳам ўлчаш приборининг амалдаги аниқлиги унинг номинал аниқлигидан тахминан бир ярим мартага кам бўлади.
Худди шунга ўхшаш

Қуйидаги боғланишларга эга бўлиш билан
ва
 ни оламиз.
Бу формула, бунда  - намунавий приборнинг номинал аниқлигини баҳолайдиган хатолик,  - қиёсланадиган приборнинг номинал аниқлигини баҳолайдиган хатолик, шуни кўрсатадики, қиёслаш иши тўғри йўлга қўйилганда, намунавий приборнинг қиёсланадиган приборнинг аниқлигига қараганда энг камида уч мартага катта бўлган аниқлигини таъминлаш зарур бўлади.
Биз одатда намунавий приборнинг хатолигини ҳисобга олмаслигимиз у қиёслашга таъсир кўрсатмайди дегани эмас. Ҳисоблаб чиқилганки, намунавий ва қиёсланадиган приборларнинг йўл қўйиладиган энг чекка хатоликлари ўртасидаги нисбат 1:3 бўлганда қиёслашнинг яроқсизлик эҳтимоли 0,035 дан ошмайди (ҳар 1000 та прибордан ўртача 15 таси хато қилиш натижасида яроқсизга чиқарилиши мумкин, 35 таси эса хато қилиш натижасида яроқли деб топилиши мумкин). Қиёслаш иши амалиётида 0,035 яроқсизлик эҳтимолига ҳали йўл қўйилади, бироқ у аллақачон қониқарсиз деб эътироф этилган.
Ўлчаш техникасининг ҳозирги замонавий ривожланиш даражасида приборларни қиёслашда намунавий ва қиёслаш приборларининг хатоликларининг радиоўлчашлар соҳасида – ўн марталик, электр ўлчашларида – беш марталик ва босимни ўлчашда – тўрт марталик нисбатларини таъминлашнинг реал имкониятлари мавжуд. Намунавий ва қиёсланадиган приборларнинг хатоликларининг нисбатларига нисбатан қўйиладиган талаблар келгусида янада ортиши мумкин, бироқ бу чексизликкача давом этмайди, чунки намунавий приборларни ишлаб чиқишга ва тайёрлашга кетадиган харажатлар ва техника ривожланишининг берилган босқичи учун етарли бўладиган ўлчашлар аниқлиги ўртасида ақлга сиғадиган мувозанат сақланиши лозим бўлади.
3. Қоидага кўра, намунавий приборнинг юқори ўлчаш чегараси қиёсланадиган приборнинг ўлчаш чегарасидан 25% дан ортиб кетиши мумкин эмас.
Агар намунавий электр ўлчаш приборининг  юқори ўлчаш чегараси 2, 5 классидаги (К_П) қиёсланадиган приборнинг  юқори ўлчаш чегарасидан 2 мартага ошиқ бўлса намунавий электр ўлчаш приборини танлашнинг тўғри эканлигини қандай қилиб текшириш мумкин?
Жавоб: Бу нисбатнинг олдиндан ўрнатилган қийматида (m), масалан, 1 : 5 бўлганда, аниқлик классларининг нисбати бўйича текшириш мумкин.
Намунавий приборнинг аниқлик класси

Бизнинг ҳолатимиз учун 
2,5 классидаги приборни 0,2 классидаги прибор бўйича ва ўлчашларнинг юқори чегараларининг қийматларининг нисбати 1:2 бўлганда текшириш мумкин.
4. 2,5 аниқлик классидаги, 0-30 В ўлчаш чегараларига эга бўлган Э421 типидаги вольтметр 0,5 аниқлик классидаги Э59 намунавий вольтметрнинг кўрсатишлари билан таққослаш услубида қиёсланмоқда. Олдиндан маълумки, намунавий приборнинг хатолиги йўл қўйиладиган чегараларда жойлашади (ўлчашнинг юқори чегарасидан ± 0,5%), бироқ максимал.
Яроқли приборни яроқсизга чиқармаслик учун намунавий приборнинг бу хатолигининг қиёслаш натижасига таъсирини қандай қилиб чиқариб ташлаш мумкин?
Жавоб: Қиёсланадиган приборнинг хатолиги қуйидаги формула бўйича аниқланадиган йўл қўйилиш чегараларида бўлиши мумкин:

бунда  - қиёсланадиган приборнинг аниқлик класси; – қиёсланадиган прибор учун меъёрланадиган қиймат (ўлчашнинг юқори чегараси).
Шу билан баргаликда намунавий приборнинг мумкин бўлган хатолиги худди шу тарзда аниқланиши мумкин:

5. I = 0,1 – 0,5 мА токни ўлчашда токни ўлчашнинг δ нисбий хатолиги 1% дан ортиқ бўлмаслиги учун шкаласининг охирги қиймати I_К = 0,5 мА бўлган магнитоэлектрик миллиамперметрнинг аниқлик классини аниқлаш зарур.
Жавоб: Прибор шкаласининг бошида ўлчашнинг нисбий хатолиги δ = Δ I / I шкаланинг охиридагига қараганда катта (Δ I бутун шкала бўйлаб амалда бир хил).
Шундан келиб чиққан ҳолда I = 0,1 мА бўлганда Δ I = 0,01 · 0,1 · 10^-3 = 10^-6 мА.
Аниқлик классини аниқлаш учун асосий келтирилган хатоликнинг қийматини топамиз.

Шундай қилиб, танланган приборнинг аниқлик класси 0,2 бўлиши лозим.