Islohot deb ataladigan ko’p qirrali va o’ta murakkab jarayon ijtimoiy- siyosiy hayotimizning, shubhasiz, barcha jabhalarini qamrab oladi

B ye g m a t o v E.

 va boshq. Adabiy norma va nutq

madaniyati, 83-bet) Bu fikrni ikki xil ma’noda tushunishimiz mumkin. Birinchidan, til vositalarining

har bir vazifaviy uslub doirasida qo’llanilishidan kelib chiqib belgilanadigan me’yor bo’lsa,

ikkinchidan, har bir individ (shaxs)ning tildan foydalanishdagi me’yori.

Ma’lumki, odamning shaxs, inson sifatida shakllanishida qator omillar bilan birgalikda tildan

foydalanishdagi o’ziga xosligi ham hisobga olinadi. Chunki ona tilidan foydalanish mahorati uning

ko’pgina fazilatlarini o’zida mujassam qiladi. Garchi ma’lum tildan foydalanuvchilar uchun bu tilning

adabiy me’yorlaridan foydalanish talab qilinsa-da, o’zi tarbiyalangan ijtimoiy muhitning ta’sirida

unda tabiiy ravishda o’z me’yorlari ham shakllanadi. Xuddi tabiatda bir narsa ikkinchisiga aynan

o’xshash bo’lmagani singari bir kishining nutqi ikkinchi bir kishinikiga aynan o’xshashi yoki ularning

adabiy til me’yorlariga bir xilda rioya qilishi amalda qiyin bo’ladi. Shunga qaramasdan, umumadabiy

til madaniyatiga bo’lgan intilish bu me’yorlarga amal qilishni taqozo etadi. Har bir inson yoki millat

madaniyatining tobora yuksala borishi uning bu borada ham mukammallashib borishiga olib keladi.

Masalaning ikkinchi tomoni esa har bir millat hayotida ijtimoiy munosabatlarning, faoliyat

sohalarining shakllana va kengaya borishi, binobarin, bu yo’nalishlarda tildan foydalanishning o’ziga

xos usullari shakllanishi, buning natijasida til elementlarning ana shu sohalar va yo’nalishlararo

taqsimlanishi bilan bog’liq bo’ladi. Oqibatda ularda tildan foydalanishda o’ziga xos uslublar vujudga

keladi. Jamiyat taraqqiy eta borgani sari bu uslublarning miqdori, undagi chegaralanishlar tilning

barcha sathlari bo’yicha tobora oydinlashib boraveradi.

Turmush sharoitiga, ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy taraqqiyot darajasiga ko’ra, tilning qanchalik

rivojlanganligi va undan foydalanish madaniyatiga qarab turli tillarda vazifaviy uslublar miqdori

turlicha bo’lishi mumkin. Masalan, tadqiqotchilar tomonidan ularning soni adigey tillarida uchta deb

ko’rsatilsa (

K o k o v D.N.

 Z.Yu.Kumaxova, M.A.Kumaxov. Funksionalnaya stilistika adыgeyskix

yazыkov. Resenziya // Voprosы yazыkoznaniya, 1981, № 3, s.148), ozarbayjon tilida oltitagacha

ekanligi aytiladi (Azerbajchan bedii dilini? uslubijjatы.Ocherklar. – Bakы, 1970, 16-17-betlar).

Hozirgi o’zbek adabiy tili vazifaviy uslublari miqdori va tasnifi haqida ham turlicha qarashlar mavjud.

A. Sulaymonovning «Til stillari haqida» nomli maqolasi ana shu masalaga oydinlik kiritish yo’lidagi

dastlabki urinishlardan biridir. Muallifning «Stilistikaning vazifasi u yoki bu stilda yoki nutq

formasida, ya’ni og’zaki va yozma nutqda, qanday til hodisalari ko’proq qo’llanishini aniqlashdan

iboratdir» (

S u l a y m o n o v A. 

Til stillari haqida // Sovet maktabi, 1964, №6, 21-23-betlar) degan

gaplaridan tushunish mumkinki, u til yoki nutq stillarini yozma va og’zaki – so’zlashuv uslublariga

ajratgan. Ђ. Abdurahmonov tasnifida ham ana shu fikr yetakchi o’rinda turadi: «Ma’lumki, nutq ikki

xil (yozma va og’zaki) nutqdan iborat.

---

1/10/22, 10:03 PM

R ye j a - Islohot deb ataladigan ko’p qirrali va o’ta murakkab jarayon ijtimoiy-siyosiy hayotimizning, shubhasiz,...

https://muhaz.org/islohot-deb-ataladigan-kop-qirrali-va-ota-murakkab-jarayon-ijt.html?page=5

7/22

Yozma nutq: 1) badiiy nutq, 2) ilmiy nutq, 3) publisistik nutq, 4) rasmiy nutq, 5) neytral nutqdan

iboratdir (Bu nutq turlari ayrim adabiyotlarda stilistik qatlamlar sifatida talqin qilinadi).

Og’zaki nutq esa turli ijtimoiy qatlamlarning nutqlaridan, turli sheva nutqlaridan tashkil topadi.

Nutq stili bo’lsa quyidagi qatlamlardan iborat bo’ladi: 1) neytral stil, 2) tantanali stil, 3) intim stil, 4)

yumoristik stil va satirik stil, 5) rasmiy stil.

Nutqda (xoh yozma, xoh og’zaki bo’lsin) bu stil qatlamlari aralashib keladi, nutq janriga ko’ra biror

stilistik qatlam yetakchi, asos bo’ladi» (