Islohot deb ataladigan ko’p qirrali va o’ta murakkab jarayon ijtimoiy- siyosiy hayotimizning, shubhasiz, barcha jabhalarini qamrab oladi

B ye g m a t o v E.

 va

boshq. Yuqoridagi asar, 78-bet).

Demak, me’yor haqida gap ketgan paytda, avvalambor, adabiy til qonun-qoidalariga rioya qilishni

anglar ekanmiz, adabiy tilning amalda bo’lish jabhasi keng ekanligini ham unutmasligimiz kerak. Ana

---

1/10/22, 10:03 PM

R ye j a - Islohot deb ataladigan ko’p qirrali va o’ta murakkab jarayon ijtimoiy-siyosiy hayotimizning, shubhasiz,...

https://muhaz.org/islohot-deb-ataladigan-kop-qirrali-va-ota-murakkab-jarayon-ijt.html?page=5

5/22

shu keng jabhani vazifaviy uslublar ma’nosida bilsak, uslub va me’yor munosabatlarini tushunishimiz

ham osonlashadi. Binobarin, uslubiy me’yorlar haqida gap ketganda ularning vazifaviy uslublarda

namoyon bo’lishi asosiy diqqat markazida turishi zarur.

Tildagi vazifaviy uslublarni dastlab nutq shakllariga – yozma va og’zaki nutq shakllariga bo’lish bu

uslublarning faoliyat doirasi va qo’llanish ko’lamini aniqroq tasavvur qilishimizga ko’maklashadi.

Bundan tashqari, qaysi uslubda bo’lmasin, nutqning yozma yoki og’zaki shaklda ifoda etilishi ma’lum

ma’noda har bir uslubdagi me’yorlarning ham o’ziga xos ko’rinishlarda yuzaga kelishiga turtki

bo’lishi mumkin. Masalan, birgina badiiy matnning janr ko’rinishlari sifatida roman yoki xalq

dostonlarini olib qaraylik. Katta bir syujetga ega bo’lgan, yirik hajmdagi asarni maydonga keltirish

uchun yozuvchi oylab, hatto yillab o’ylaydi, har bitta til birligini o’z joyiga qo’yish, ayni muddaosiga

xizmat qildirish uchun bosh qotiradi. Binobarin, tildan foydalanishda aksariyat holda adabiy til

me’yorining buzilishiga yo’l qo’yilmaydi. Mobodo qo’yilganda ham bunda ma’lum bir badiiy-estetik

maqsad ko’zda tutilgan yoki badiiy asarning yuzaga kelish talablariga itoat qilingan bo’ladi.

Og’zaki ijod namunasi bo’lgan dostonlar matnining shakllanishida esa boshqacha bir holatni

kuzatamiz. Keyingi paytlarda o’zbek xalq og’zaki ijodiga tegishli bo’lgan dostonlarning barchasi

yozma matn holiga keltirilgan bo’lsa ham, boringki dostonchi – baxshi uni yodlab olib, doston

mazmunini yozma matn asosida hikoya qilayotgan bo’lsa ham, unda matnni ijodiy o’zlashtirish va

bayon qilish erkinligi bor. Tabiiyki, bunday holatda adabiy me’yorning buzilishiga sharoit yaratiladi.

Badiiy uslub doirasidagi o’tirib, o’ylab yozilgan she’r bilan badiha tarzda aytilgan she’rni

taqqoslashimiz ham bu fikrni isbotlaydi. Badiha she’rlar janr sifatida mavjud bo’lsa-da, nihoyatda

kam uchrashining sabablaridan biri ham aslida adabiiy me’yorni buzib qo’yishdan qochishga intilish

bo’lishi mumkin.

Bundan tashqari biron-bir ilmiy materialning yozma bayonini u qanday bo’lsa, shundayligicha o’qib

berish bilan bu matnning mazmunini og’zaki bayon qilish holatlarini ham taqqoslaylik. Yoki

bo’lmasin televideniye eshittirishlaridagi, ayniqsa «Axborot» dasturidagi jurnalistlarning ma’lum bir

voqyea-hodisa, yangiliklar to’g’risida xabar berish jarayonidagi avval o’zi kamera qarshisida turib

erkin gapirishi va kadr orqasida turib, avvaldan tayyorlab qo’yilgan matnni o’qib berishi o’rtasida,

garchi bu nutqning har ikkalasi bir muallifniki bo’lsa-da, bir-birlaridan aynan me’yorga munosabatda

farqlanishini kuzatamiz.

Aytilganlar shundan dalolat beradiki, me’yorni vazifaviy uslublar doirasida o’rganish jarayonida

ularning yozma va og’zaki shakllarini e’tibordan qochirib bo’lmaydi. Me’yoriy buzilishlar asosan

vazifaviy uslub materiallarining og’zaki ifodasida ko’proq kuzatiladi. Bu esa, o’z navbatida yozma

nutqqa nisbatan og’zaki nutqning o’zbek tilida talablar darajasida takomillashmaganidan dalolat

beradi.

---

1/10/22, 10:03 PM

R ye j a - Islohot deb ataladigan ko’p qirrali va o’ta murakkab jarayon ijtimoiy-siyosiy hayotimizning, shubhasiz,...

https://muhaz.org/islohot-deb-ataladigan-kop-qirrali-va-ota-murakkab-jarayon-ijt.html?page=5

6/22

Uslubiy me’yorlar chegarasini belgilashda mana bunday mulohazalarga ham duch kelamiz : «uslub –

bu umumiy normaning individual tatbiqidir» (