Ishning umumiy tavsifi

111. BOB. Ta’lim jarayonidagi metod va usullar samarasi
3.1. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tashkil etilgan texnologiyalar asosidagi faoliyatlar mazmuni

Ta’lim-tarbiya jarayonida xar bir bolani shaxe sifatida tan olish, uning yosh xususiyatlari, k,izik,ishlari, extiyojparidan kelib chikkan xolda bilim, kunikma va malakalarni shakplantirish xozirgi kunning talabi xisoblanadi. SHaxsga yunaltirilgan ta’limning markazida usayotgan inson, uning uz imkoniyatlarini tula namoyon etishga intilishi, yangi tajribani kabul kilishi, turli xayotiy vaziyatlarda ongli ravishda va mas’uliyatli karor kabul kilishga kodirligi turadi. Ana shu oddiy talabdan kelib chikkan xolda, farzandlarimizni mustakil va keng fikrlash kobiliyatiga ega bulgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish - ta’limtarbiya soxasining asosiy maksadi va vazifasi bulishi lozim, deb kabul kilishimiz kerak. Bu esa ta’lim va tarbiya ishini uygun xolda olib borishni talab etadi”1. Maktabgacha ta’lim mazmuni va metodlari bola shaxeining shakllanishi, uning mustakil shaxe sifatida tan olinish jarayonlari kechadigan muxitda tashkil etiladi. Maktabgacha davr - bu bolada motivatsiya, uz-uzini namoyon etish, barpo kilish, nimanidir bajarish xoxish-istagi, intilishi rivojlanadigan davrdir. Ushbu davrda bola shaxe sifatida rivojlanishi uchun poydevor yaratiladi. Ta’lim strategiyasi maktabgacha ta’limning yukori sifatini kafolatlashi kerak. Aynan maktabgacha davrda bolaning kelajakdagi barcha faoliyat turlarida va umuman xayotda muvaffakiyatli bulishiga yordam beruvchi umuminsoniy xislatlari shakllanadi. Bularning barchasi bolaning shaxsiy faolligi orkali raem chizish, kurish-yasash, musika va boshka faoliyat turlarida rivojlanadi. Yoshi bo’yicha “kichik inson” shaxs sifatida rivojlanadigan bir kancha faoliyat turlari uyin tarikasida olib boriladi. Uyin - kichik bolalarni tarbiyalashdagi an’anaviy va tanikli uslub bulib, u bolaning tabiiy extiyojlari va xoxish-istaklariga mosdir, shuning uchun bolalar real xayotda xali bilmagan narsalarini uyinda bajonidil bajaradilar. Ayniksa xali uz oldiga anik maksad kuya olmaydigan va ongli ravishda unga erisha olmaydigan kichik maktabgacha yoshdagi bolalar uchun uyin juda muximdir. Maktabgacha ta’lim tashkilotsi uzining asosiy vazifasi etib xar bir bola shaxsini maksimal rivojlantirish va uning keyingi rivojlanish boskichiga tayyorgarligini ta’minlash maksadida tashkilotda ijobiy psixologik mikroklimat va sharoit yaratishni belgilaydi. Ota-onalar va tarbiyachilardan talab kilinadigan narsa esa katta sabr, mexr va bola tarbiyasiga ilmiy asoslangan yagona yondashuvdir. Tugri yusinda olib borilgan tarbiya natijasida bola mustakil fikr yuritishga va katta xayotga dadil kadam kuyishga tayyor buladi.

Bola shaxsini rivojlantirishga yunaltirilgan ta’limga asoslanib ishlayotgan MTMlarda tarbiyalanayotgan bolalar an’anaviy dastur buyicha tarbiyalanayotgan bolalarga nisbatan ancha kobiliyatli buladipar. CHunki bola shaxsini rivojlantirishga yunaltirilgan ta’limda bolaga yaxlit shaxe sifatida karaladi, unda tana, akl, xissiyot va ijodkorlik mujassamdir, shu bilan birga shaxsiy tarixi va ijtimoiy kelib chikishi xam inobatga olinadi. Bola shaxsini rivojlantirishga yunaltirilgan ta’limning uziga xosligi shundaki, bola kimningdir istagi, buyurtmasiga kura emas, uz imkoniyatlari, saloxiyati, tabiati xususiyatlariga mos ravishda shakllanadi. Rivojlanish nuktai nazaridan tugri keladigan, bolaga yunaltirilgan MTM dasturlariga kuyidagilar kiritiladi: • loyixa ishlari orkali turli kobiliyat va turli yosh guruxparida shoshilmagan xolda, oldingi tajribalarni e’tiborga olib, yangi urganishni birlashtirish; • bolalarni ilk tajribalar olishga, jismlar, boshka bolalar va kattalar bilan uzaro munosabatga kirishishga jalb kilish; • nutkning rivojlanishi va mos keladigan savodxonlik oldi tajribalariga urgu berish; • ota-onalar bilan axborot almashish uchun birgalikda ishlash, bolalarga MTMda va uyda kitob ukib berishga ypfy berish, ota-ona bilan tarbiyachi urtasidagi munosabatlarni yaxshilash, ya’ni tarbiyachi va ota-ona xamkorligini shakplantirish; • kun davomidagi turli faoliyatlarda bolalarga individual, kichik guruxlarda, va katta guruxda shugullanishlariga sharoit yaratib berish va bunda muvozanatni ushlab turish: • tarbiyachi kuzatuvi orkali bolaning rivojlanishi xakidagi kaydparni, tizimli ravishda bajargan ishlarini jamlab borish, portfolio yaratish orkali takomillashtirib borish; • bolalarning ijtimoiy kunikmalari, shu jumladan, mojarolarni' 'bgGrtyaraf etish strategiyalarini rivojlantirish va boshkalar.
BOLA SHAXSINI RIVOJLANTIRISHGA YUNALTIRILGAN ILK TA’LIM Mutaxassislarning ta’kidlashlaricha, bolaning intellektual, shaxsiy va ijtimoiy xulki rivojlanishida ilk davrlar uta muxim xisoblanadi. Bolaga yunaltirilgan ilk ta’limda Kuyidagilar inobatga olinadi: • Bolalarga mulokot kilish, urganish va rivojlanish uchun jismoniy, ijtimoiy, psixologik imkoniyatlar tujlganda beriladi. Agar bu imkoniyatlar aniklanib, tan olinmasa va kullab-kuvvatlanmasa, ular rivojlanish urniga sunib boradi. • Bolaning rivojlanishiga kanchalik erta e’tibor berilsa, shunchalik yaxshi, chunki bolaning rivojlanishi tabiatan uzi yigilib boruvchi xodisa xisoblanadi. Agar bolaning oziklanishi yoki sotigiga xavf solinadigan bulsa, uning rivojlanishi kechikadi yoki zaiflashadi. • Bola tugilganidan ota-onasi, akasi, opasi, yakin karindoshlari va tarbiyachisidan oladigan mexr-muxabbati tulik bulishi kerak va bu bolaning mukammal, soglom usishiga yordam beradi. YAkin insonlaridan doimiy ravishda mexr olib turgan bolalar bunday imkoniyati cheklangan bolalarga nisbatan yaxshi usadilar. • Bolaga uning ilk oylarida kursatilgan mexr-muxabbat, kelajakdagi xayotida uning insonlarni sevishiga va doimiy xurmatga asoslangan mustaxkam alokalarni urnatishiga yordam beradi. • YOsh bolaning sotigi va ovkatlanishini nazorat kilish, ilk bolalik davridagi ta’limda kuprok mulokotni ruxlantirish, jamiyatga va shaxsan bolaga ulkan foyda olib keladi. • Bolaning xar bir boskichdagi extiyojpari asosan bilim, kunikma va kobiliyatlarni rivojlantirish orkali amalga oshiriladi, bunda ota-onalarning urni katta buladi. • Bolaning jismoniy, akliy, “bilish” (idrok etish), ijtimoiy-xissiy va nutk, mulokotchanlik kunikmalari tobora rivojlanib, usib boradi va bu xolat kobiliyatlarning rivojlanishida, mulokot, uynash va urganishda kurinadi.
BOLANING RIVOJLANISH IGA ALOKADOR SO *ALAR Idrok (bilish)j rivojlan tirish Ijtimoiyxissiy rivojlanish Til va mulokotning rivojlanishi Bu turt so>;a bolaning me’yorda rivojlanishining ma’lum ji*atlari ustida dikkatni bir joyga jamlashga yordam beradi va rivojlanish davomida bola rivojlanishini tasvirlab berish uchun ishlatiladi. Rivojlanishning x;ar bir so*asini tushunish, bola kobiliyati va tarbiyasini bax,olashda foydali tushunchalarni beradi. Bolalarning shaxsiy yutuklari shu sohalarga boglik: bola erta yura olishi va kech gapira boshlashi mumkin. Rivojlanishning x,ar bir sox,asi bir-birini takozo etadi. Bolaning tulakonli komil inson bulib ulgayishi >;akidagi karashlar inson usishi va rivojlanishining barcha so*alari bir-biri bilan uzaro boglanganligi tamoyiliga asoslanadi. Bolaning usish va rivojlanish so>;alari bir-biri bilan boglik va doim bir-birini kullabkuvvatlaydi. Xhar kanday malaka, oddiy yoki murakkab bulsin, boshka malakalar bilan birga rivojlanadi. YA’ni bitta sohadagi rivojlanish ikkinchi so*aga ta’sir kiladi. SHuning uchun x,am x;ar bir sox,aga tugridan tugri va anik murojaat kilinsa, urganish va tajriba orttirish oson kechadi. Bola rivojlanishining boskichlari turli xildir, ya’ni bir bola bir *olatda tez rivojlansa, ikkinchisi boshka bir sharoitda rivojlanadi. X,ar bir rivojlanish sox,asining (idrok etish, bilish, jismoniy-motor. nutk) uziga xos xususiyatlari mavjud. Bir sohadagi maksadlarga erishib, uz-uzidan ikkinchi sox,aning maksadlariga ta’sir kilamiz. Masalan, agar biror narsani bola uzi mustakil iste’mol kila olsa, unga yordam berib, biz kul-motor kunikmalari, kuz-kul muvofikligi, e’tibor, missiy ta’sirlar bilan uzaro munosabatlarga kirishish (kullab-kuvvatlash, maktov, uziga ishonch), nutk va lugatni (taom, idishlarning nomi) rivojpantiramiz. Xuddi shu tarzda nutkning kanchalik rivojpanganligi bolaning kattalar va tengdoshlari bilan munosabatga kirishish yoki kirisha olmasligiga sabab bula oladi. SHuni doimiy ravishda esda tutish lozimki, rivojpanayotgan xamma sohalar uta mux,im x,isoblanib, bir-birini uzaro tuldirib boradi. X,ech kaysi so*a mustakil ravishda rivojlana olmaydi va x,ar bir kunikma sodda buladimiyoki murakkabmi, boshka kunikmada uz ifodasini topadi. Rivojlanish sohalarining uzaro boglikligidan tashkari, integratsiya yondashuvi x,am bola rivojpanishiga taallukli *amma sektorlarni uzaro bir-biriga boglab yuboradi, ular - ta’lim, e’tibor va x;imoyadir.

1. 
   Jismoniy usish va tana rivojlanishi Jismoniy usish bolalik va gudaklikning asosiy masalasidir. Jismoniy usish shaxsiy jarayon bulib, unda bola tanasining ulchami shakllanadi. Usish bu - rivojlanish soxalari bilan boglik jarayon. Bolaning jismoniy rivojlanish xolati uning umumiy sogligi va yaxshi rivojlanishini kursatadi. Bolaning xar bir rivojlanish soxasidagi yutugi uning jismoniy rivojlanishiga ta’sir kursatadi. Tana rivojlanishi bu - bolaning tana a’zolarini ishlata va boshkara olish kobiliyatidir. Tana rivojlanishini ustirib borish miya faoliyati, sezgi organlari, vazn oshib borishi va muskul tolalarining soniga, soglom nerv tizimiga boglik;. Bolaning ilk xayoti davomidagi sogligi va yaxshi rivojlanishi usish va rivojlanish jarayonining eng muxim omili xisoblanadi. Bola usishi va rivojlanishi juda murakkab jarayon, usish maxsus jismoniy uzgarishlar, ya’ni tana ogirligi, buy va tana ulchamlarini talab kiladi, xar bir bolada uziga xos kursatkichni namoyon kiladi. Me’yorda jismoniy rivojlanish, soglik va salomatlik zaminida faol xayot va soglom turmush tarzi yotadi. Faol xarakat va jismoniy rivojlanish miya rivojlanishiga turtki buladi. Jismoniy soglik kuch, kuvvat, biror ma’lumotni urganishda chidamlilik va tayyorgarlikka asoslanadi. Tana rivojlanishi til rivojlanishi, akliy jarayon, ijtimoiy va xissiy kobiliyatlar bilan boglik. Tana rivojlanishi yosh bolada uz tanasida yangi kirralarning ochilishi demakdir. Bolaning uz maksadlari va tana a’zolarining oddiydan murakkabga xarakatlanishini kursatish uchun vakt, amaliyot va kumak zarur buladi. YUgurish, yurish, sakrash va boshkalardan boshlab murakkabrok mashgulotlar: yozish, chizish, kirkish, kiyinish va ovkatlanish kobiliyatlari bilan davom ettirish kerak. Bolalar gudakligidan boshlab soglom xayot tarzi nima ekanligini urganib borishadi. Uxlash, yuvinish, kiyinish va boshka jismoniy zaruriyatlar tugilgandan boshlabrivojlanib, kasalliklardan saklanishga zamin xozirlanadi. Bolalar xavfli vaziyatlardan extiyot bulish yoki biror falokatdan jabr kurmaslik yullarini urganib borishadi. Bolalar biror narsa kerak bulsa kimga, kachon va kanday murojaat etishni, ma’lum koidalarni xurmat kilishni, xavf-xatarning farkiga borishni bilishlari kerak. 2. Aiyinn (kognitiv) rivojlanish I? CHatsalotslar samma erda bir xil Kognitiv rivojlanish bolaning akliy va 1 yiglaydilar, ulgayganlarida intellektual kunikmalarini inobatga oladi. I ularda xilma-xil odatlar Kognitiv rivojlanish - bola odamlar, narsalar va J xosыl buladi. Bu - tarbiyaning atrof muxitda ruy berayotgan xodisalar bilan | natijasi. munosabatga kirishadigan tuxtovsiz jarayon. | Syun-Szi Idrok etish deganda biz ma’lum bir axborotni tanish, kayta ishlash, tashkil etish va keyin tugri ishlatishni tushunamiz. Kognitiv jarayon kashf kilish, tushunish, tanlash, guruxlarga ajratish va yodda tutish kabi akliy kunikmalarni uz ichiga oladi. Maktabgacha ta’lim tashkilotsidagi yoshi kattarok bolalarda idrok etish deganda fikrlarni baxolash, karor kabul kilish, konun-koidalarni tushunish va ma’lum bir ish x,arakatining kelajakda kanday okibatlarga olib kelishini tasavvur kilishi kabi kunikmalar nazarda tutiladi. Kabul kilish jarayonini rivojlantirish axborotni kuyidagi xislar - kurish, sezish, ushlab kurish, xidlash, ta’m bilish va tana xarakati orkali kabul kilishning murakkab jarayonidir. Kabul kilish jarayoni bir yoki bir nechta xislar orkali olingan axborotning Kaysi biri muxim, farklari nima kabi savollarga javob beradi. Kabul kilishning asosi tugilganda mavjud buladi. Ulgayish, bilim olish va tajriba orttirish orkali bu jarayon murakkablashadi.
   

Mantiliy fikrlash, boshlangich mavzuli bilim va kuninmalar, anits fanlar va dunyoni anglash Ilk davrlarda bolaning rivojlanishida ulkan uzgarishlar yuz beradi. Asta-sekin bola kuzatuv, tasavvur kilish va muammolarni echish kunikmalarini shakllantiradi. Bola rakamlar, ranglar, suyuk va kuyuk jismlar x;amda turli kurollarni bir-biridan farklay boshlaydi. Mantikiy bilim, boshlangich mavzuli bilim va anik fanlardagi ilk tushunchalar bolaning kognitiv rivojlanishida juda mux,im xisoblanib, kupincha maktabga borishida asosiy bilim sifatida karaladi. Bolalar kupincha kattalar va tengdoshlaridan urganadilar. Bunga nutk, mantik, ijodkorlik, tana x,arakati kiradi. SHuning uchun x,am bolalarning mashgulotlari kuyidagilarni uz ichiga olishi kerak: 0 sababiyatni topish, tankidiy fikrlashni rivojlantirish va muammolarni echish uchun predmetlar, insonlar va x,odisalar urtasidagi munosabatlarni taxhil kilish; 0 rakam, x,isob-kitob, ulchov, gurux,pash, tanlash kabi kundalik x,ayotga zarur bulgan kunikmalar.