Қишлоқ хўжалигида ишлатиладиган ўғитлар ва уларни қўллаш

ЎҒИТ ҚЎЛЛАШ ТИЗИМИ
Ўғитлаш тизимининг асосий мақсади алмашлаб 
экиш шароитида ўғитлардан оқилона фойдаланишга 
йўналтирилган ташкилий хўжалик, агрокимёвий ва 
агротехникавий тадбирларни ҳисобга олган ҳолда қишлоқ 
хўжалик экинларидан мўл ҳосил олиш учун энг мақбул ўғит 
тури, меъёри, қўллаш муддатларини белгилашдир. Тизимни 
ишлаб чиқишда экинларнинг биологик хусусиятлари, 
режалаштирилган ҳосил миқдори, тупроқ-иқлим шароитлари, 
ўғитларнинг асорати (кейинги таъсири), алмашлаб экиш 
жараёнидаги озиқ моддалари баланси, ўғитларнинг ҳосил 
сифати ва тупроқ унумдорлигига кўрсатадиган таъсирига 
алоҳида эътибор берилади. 
Ўғитлаш тизими одатда ҳар бир пайкалга узоқ муддат 
давомида режа асосида ўғит солиш учун ишлаб чиқилади ва 
ўз олдига қуйидаги асосий вазифаларни қўяди:
- экинлар ҳосилдорлигини ошириш ва ҳосил сифатини 
яхшилаш;
- тупроқлар унумдорлигини ошириш ва уларни унумдорлик 
жиҳатидан бир жинсли бўлишига эришиш; 
- ўғитлардан самарали фойдаланиш, деҳқончиликни 
жадал юритиш ва атроф-муҳит муҳофазасини тўғри йўлга 
қўйиш.
Хўжаликларнинг ихтисослашуви ва алмашлаб экиш 
майдонларининг чорвачилик фермаларидан узоқ-яқинлигига 
қараб уларда учта кўринишдаги ўғитлаш тизимидан биттаси 
қўлланилади: 
- маҳаллий-минерал ўғитли тизим. Бунда маҳаллий ўғитлар 

---

78
100 китоб тўплами
(гўнг, компостлар, торф, кўкат ўғитлар) минерал ўғитлар билан 
биргаликда қўлланилади; 
- фақат минерал ўғитларни қўллашга асосланган тизим; 
- фақатгина маҳаллий ўғитларни қўллашга асосланган 
тизим.
Экинларнинг ўғитга бўлган талабини
аниқлашнинг физиологик асослари
Озиқа 
моддаларни 
ўсимликлар 
томонидан 
ўзлаштирилишининг даврийлиги. Озиқа моддаларнинг 
ўзлаштирилиши ўсимликлар ёшига қараб ўзгариб боради.
Танглик (критик) ва энг кўп (максимал) ўзлаштириладиган 
даврлар фарқланади. Озиқланиш муҳитида маълум 
бир модданинг етишмаслиги ва уни ўсимликларнинг 
ривожланишига кучли таъсир кўрсатиши озиқланишдаги 
танглик давр деб юритилади. Экинлар кейинчалик мазкур 
элемент билан мўл-кўл даражада таъминланса-да, танглик 
даврнинг асорати узил-кесил йўқолмайди.
Тадқиқотлар асосида экинларда азот ва фосфорга 
нисбатан танглик давр ниҳоллар пайдо бўлгандан кейинги
10-15 кунларда кузатилиши аниқланган. Ривожланишнинг илк 
даврларидаги калий танқислигида ҳам экинлар ҳосилдорлиги 
кескин камаяди.
Азот ва фосфорга нисбатан танглик давр одатда эрта баҳорда, 
микроорганизмлар фаолияти суст бўлганда намоён бўлади. 
Ривожланишнинг нисбатан кечроқ муддатларида 
ўсимликларнинг озиқланишга бўлган талаби кучаяди, қайсики, 
озиқа моддалари энг кўп (максимал) ўзлаштириладиган давр 
деб юритилади. Кўп ҳолларда бу давр ўсимликлар томонидан 
энг кўп қуруқ биомасса тўпланадиган муддатга тўғри келади.
Кўпчилик экинларда озиқланиш даври ўсиш даврига 

---

79
Қишлоқ хўжалигида ишлатиладиган 
ўғитлар ва уларни қўллаш
91–китоб
нисбатан сезиларли даражада қисқа бўлиб, бундай экинлар 
жумласига зиғир ва аксарият бошоқли дон экинларини олиш 
мумкин. Айрим экинларда эса (қандлавлаги, картошка, карам 
ва бошқа) озиқланиш жараёни экиннинг бутун ўсиш даврида 
содир бўлади. Ўсимликлар озиқланишини уларнинг биологик 
хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда бошқариш мумкин. 
Ўсимликларнинг озиқланишидаги даврийлик уларга йиллик 
ўғит меъёрини бўлиб-бўлиб, қўшимча озиқлантириш сифатида 
беришни тақазо этади. Маълумки, ўғитнинг йиллик меъёрини 
фақат бир марта, тупроқнинг маълум қатламларига бериш 
йўли билан экинлардан кўзланган ҳосилни олиб бўлмайди. 
Шу сабабдан ўсимликларни тўғри озиқлантириш тизимида 
асосий ўғитлашни (15-30 см) экиш олдидан ўғитлаш (5-10 см) 
ва қўшимча озиқлантиришлар билан уйғунлаштириб амалга 
оширишга тўғри келади.